1945 – Początek akcji pacyfikacyjnej województwa białostockiego

Po przejściu frontu białoruskiego przez Białostocczyznę w styczniu 1945 r. nastąpiła intensyfikacja działań zbrojnych między podziemną partyzantką a nowo powstającymi strukturami władzy PKWN¹. W pierwszej połowie 1945 r. główny ciężar walk z administracją komunistyczną spoczywał na AKO². Samodzielne patrole i duże zgrupowania min. mjr. „Łupaszki” (5 Wileńska Brygada AK) przeprowadziły wiosną zmasowany atak na struktury rządowej administracji. Działania te w głównej mierze polegały na: likwidowaniu współpracowników organów bezpieczeństwa, rozbijaniu posterunków MO, niszczeniu dokumentacji w urzędach gminnych (min. rejestry obowiązkowych kontyngentów) Na początku 1945 r. formacje podziemne opanowały szereg miejscowości głównie w powiatach: bielskim, białostockim, mazowieckim oraz grajewskim. Oddziały partyzanckie przejęły władzę w: Sokołach (16 lutego), Czyżew Osadzie (24 marca), Boćkach (7 maja) oraz Radziłowie, Szczuczynie i Wąsoszu (24 listopada). Najczęstszym obiektem ataków były posterunki Milicji Obywatelskiej. W ciągu 1945 r. podziemie zdobyło 85 posterunków MO – niektóre nawet kilkakrotnie (posterunek w Boćkach był zajmowany ponad 10 razy). W czerwcu 1945 r. władza komunistycznego Rządu Tymczasowego ograniczyła się w zasadzie do miast powiatowych i Białegostoku, czyli wszędzie tam gdzie stały silne garnizony wojsk NKWD, KBW czy LWP.

Władze ludowe w skutek zaistniałej sytuacji, podjęły decyzję o zbrojnym złamaniu oporu podziemia. Po podpisaniu przez Niemcy kapitulacji i ustaniu walk na froncie, do kraju ściągnięto 4 DP LWP i na jej bazie utworzono w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego (KBW) – odpowiednik wojsk wewnętrznych NKWD. Na teren województwa białostockiego przybyły dwa pierwsze pułki KBW³. Skierowano tu również 1 pp z 1 DP, natomiast wielu żołnierzy, którzy powracali z frontu oddelegowano do służby w szeregach MO i UBP.

Specyfiką letniej kontrofensywy sił rządowych było połączenie akcji zbrojnych z zakrojoną na szeroką skalę kompanią propagandową. Z inicjatywy KW PPR 14 czerwca 1945 roku powstał Wojewódzki Komitet do Walki z Bandami w skład którego wchodziły 23 osoby. Komitet ten następnie został zredukowany do 3 osób i nazwany Wojewódzką Komisją Polityczną do Walki z Bandytyzmem. Na czele Komisji stanął ówczesny wojewoda białostocki, Stefan Dybowski. Zadaniem komisji było tworzenie grup agitacyjnych, które zajmowały się szerzeniem propagandy przeciw działalności podziemia. Pod osłoną oddziałów LWP organizowały one we wsiach i miasteczkach wiece, podczas których prowadziły kolportaż wydawanej w dużych nakładach prasy i broszur propagandowych. Również samo wojsko często organizowało we wsiach wiece propagandowe, w czasie których podnoszono zasługi Rządu Tymczasowego oraz dyskredytowano zbrojne podziemie. Akcja ta miała istotne znaczeni z punktu widzenia władz komunistycznych, gdyż większość ludności wiejskiej po raz pierwszy usłyszała o celach politycznych komunistycznego rządu.

W zespole Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Partii Robotniczej znajduje się „Plan mobilizacyjny czynnika społecznego, sił wojskowych, Milicji Obywatelskiej i Organów Bezpieczeństwa Publicznego dla Walki z Bandytyzmem na terenie województwa białostockiego”. Dokument został sporządzony przez wydzielony w strukturze PPR Komitet Polityczny do Walki z Bandytyzmem w Woj. Białostockim. Zadaniem zaplanowanej akcji była: „Likwidacja band [oddziałów leśnych – J. D.] oraz darowanie uczestnikom band dobrowolnie składającym broń winy”. Można z tego wywnioskować, że już w czerwcu informowano o amnestii dla oddziałów zbrojnego podziemia, pomimo tego, że dekret o amnestii uchwalono 2 sierpnia 1945 r.

Do akcji likwidacyjnej zbrojnego podziemia zmobilizowane zostały organa partyjne (cel: agitacja polityczna w terenie), funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej, Oddziały Wojska Polskiego i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, oraz grupy operacyjne Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa.

Z dokumentu możemy uzyskać informacje o skali przedsięwzięcia podjętego przez czynniki rządowe. Każdemu batalionowi zostały przydzielone 15-osobowe brygady agitacyjno-propagandowe. Łączna ilość członków zmobilizowanych brygad wynosiła 120 osób. W większości byli to działacze PPR i PPS.

Planowano również odbudowę sieci posterunków MO, które w większości zostały rozbite w przeciągu pierwszej połowy 1945 r. Plan mobilizacyjny zakładał obsadę co najmniej 25 posterunków o ogólnej załodze 200 funkcjonariuszy. Do pomocy organom ścigania przydzielono oddziały Ludowego Wojska Polskiego oraz Wojsk Wewnętrznych. Dla każdego powiatu przydzielono po jednym pułku Wojsk Wewnętrznych lub Wojska Polskiego.

Ponadto zmobilizowano powiatowe odziały UB oraz Wydział Informacji i Propagandy.

Komitet Polityczny wyznaczył dla poszczególnych powiatów terminy podjęcia akcji mobilizacyjnej. Z zestawienia zamieszczonego w dokumencie możemy odczytać, że najwcześniej do akcji przystąpiono w powiecie bielskim (13-ego czerwca). Przewidywany termin zakończenia całej operacji wyznaczono na 10 lipca

Specyfika podjętego przez władze komunistyczne przedsięwzięcia polegała na tym, że działania służb bezpieczeństwa wewnętrznego i wojska zostały przeprowadzone na masową skale tzn. objęły cały obszar województwa w tym samym czasie. W literaturze naukowej czerwcową mobilizację często określa się terminem pacyfikacji. Związane jest to z tym, że akcja ta była skierowana nie tylko przeciw oddziałom leśnym, ale również zwalczano ludność cywilną, którą podejrzewano o współpracę z podziemiem. Kulminacją operacji czerwcowej była tzw. „obława augustowska” (lipiec 1945 r.). W ciągu dwóch tygodni zatrzymano około 1600 osób, z czego 500 zginęło bez wieści.

Janusz Danieluk

Informacje o polityce władz komunistycznych przeciw podziemiu znajdują się w zespole KW PPR, sygn. 20, k. 1-2 oraz KW PZPR, sygn. 397/1, 205/1.

Opis zdjęć: „ZWM, ORMO z żołnierzami WP. Akcja przeciwko reakcyjnemu podziemiu, Bielsk Podlaski 1945 r.”, sygn. 397/1; „Zdjęcie grupowe funkcjonariuszy MO z III-go kursu szeregowych przy KW MO w Białymstoku, po powrocie z akcji operacyjnej na terenie pow. Wys. - Maz. w 1945 r., sygn 205/1.