1981 - Stan wojenny na Białostocczyźnie

Dekretem datowanym na 12 grudnia Rada Państwa wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju. Ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego pod przewodnictwem generała Wojciecha Jaruzelskiego. Na mocy dekretu zawieszono działalność wszystkich organizacji, stowarzyszeń i związków zawodowych, w tym NSZZ „Solidarność”, zakazano organizowania strajków i akcji protestacyjnych. Zawieszono wydawanie gazet i czasopism (miały się ukazywać tylko „Trybuna Ludu”, „Żołnierz Wolności” oraz po jednym dzienniku lokalnym drukowanym w 16 ośrodkach RSW. W Białymstoku drukowano „Gazetę Współczesną”. Zmilitaryzowano niektóre zakłady pracy. W ośrodkach internowania osadzono wielu działaczy „Solidarności”. Powołano rezerwę – Rezerwowe Oddziały Milicji Obywatelskiej, do których na zasadzie kart mobilizacyjnych wcielono wielu działaczy „Solidarności”. Minister Spraw Wewnętrznych wprowadził zakaz poruszania się obywateli w miejscach publicznych w godzinach od 22 do 6 rano. Jednocześnie osoby przebywające w miejscach publicznych zostały zobowiązane do posiadania przy sobie dowodów osobistych, a uczniowie legitymacji szkolnych. Wprowadzono także obowiązek uzyskiwania zezwolenia właściwego terenowego organu administracji na zmianę miejsca pobytu czasowego na okres dłuższy niż 48 godzin. Wojewodom polecono zadbać o zaopatrzenie sklepów w chleb i mleko. Szczególną uwagę mieli też zwrócić na dostawy wody, ciepła, a także na sprawnie działającą komunikację miejską. W razie braków surowców wojewodowie mogli skracać tydzień pracy. KC PZPR zalecił, aby szczególną opieką objąć przemysł lekki i skórzany, gdzie dominowały kobiety i pod koniec tygodnia robić dzień wolny od pracy.

O godzinie 6 rano o wprowadzeniu stanu wojennego poinformowano społeczeństwo. W radio i telewizji transmitowano wystąpienia gen. Jaruzelskiego zaczynające się od słów „Ojczyźnie naszej grozi śmiertelne niebezpieczeństwo, wywrotowe działania sił wrogich socjalizmowi zepchnęły społeczeństwo na krawędź wojny domowej”.

Wojewoda Białostocki K. Dunaj wydał wewnętrzne zarządzenia. W zarządzeniu nr 32/81 z 13 grudnia 1981 r. wprowadził zakaz sprzedaży napojów alkoholowych we wszystkich placówkach handlowych, sprzedaży i spożywania tychże napojów w miejscach publicznych. Zawiesił działalność teatrów, filharmonii, kin, muzeów, salonów wystawowych, cyrków, strzelnic, domów kultury, klubów, świetlic, a także innych placówek kulturalno-oświatowych z wyjątkiem bibliotek oraz świetlic szkolnych na obszarze województwa. Zabronił umieszczania plakatów, reklam, ogłoszeń i afiszy w miejscach do tego nie przeznaczonych. Kierownicy zakładów pracy zostali zobowiązani do zapewnienia właściwego ich funkcjonowania, a w szczególności w zakresie porządku, ochrony mienia, ochrony przeciwpożarowej, dyscypliny pracy, oraz przestrzegania tajemnicy służbowej i państwowej. Wykraczającym przeciwko tym nakazom groziła grzywna w wysokości tysiąca złotych.

Zarządzeniem nr 35/81 z 13 grudnia 1981 r. wojewoda zmilitaryzował następujące zakłady pracy: Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacji w Białymstoku, Rejonowe Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Białymstoku, Wojewódzką Komendę Straży Pożarnych w Białymstoku, Rejonowe Komendy Straży Pożarnych na terenie województwa białostockiego, Komendy Zawodowe Straży Pożarnych na terenie województwa białostockiego. Kilku oficerów SB oraz kompania żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza zostało skierowanych do obsadzenia głównego urzędu pocztowego w Białymstoku, mieszczącego się przy ulicy Warszawskiej. Budynek zajęty został 12 grudnia o godzinie 23. Zablokowane zostały wszystkie połączenia telefoniczne. Wojsko obstawiło budynek od zewnątrz.

Na Białostocczyźnie internowania objęły głównie działaczy z Białegostoku, natomiast z Terenowych Komisji Koordynacyjnych tylko z Łap i Grajewa. Nie było aresztowań działaczy Terenowych Komisji Koordynacyjnych w Bielsku Podlaskim, Hajnówce, Mońkach, Sokółce i Siemiatyczach. Internowano przeważnie działaczy NSZZ „Solidarność, jednego związkowca z NSZZ RI „Solidarność” – Jana Besztę Borowskiego, z Niezależnego Zrzeszenia Studentów – Konrada Kruszewskiego (w tym czasie etatowego pracownika ZR) i Jana Sakiela oraz dwóch funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej, Krzysztofa Florczykowskiego i Andrzeja Radzickiego. Najliczniej zatrzymano członków Komisji Zakładowych „Uchwytów”, „Fast” i „Unitry-Biazet”. Z Komisji Zakładowej w „Uchwytach” internowano 6 związkowców, z „Fast” internowano – 5, a z KZ „Unitra-Biazet” – 3. W nocy z 12 na 13 grudnia aresztowano łącznie 40 osób, w dniach następnych kolejnych 19. Niektórzy z internowanych zostali zwolnieni do końca grudnia 1981 r., zaś reszta została przewieziona do Suwałk i innych ośrodków odosobnienia.

Mimo że internowania przeprowadzano nocą, nie udało się tego zachować w tajemnicy. W wielu przypadkach dochodziło do utarczek, wyłamywania drzwi (jak u Leopolda Staweckiego, czy Andrzeja Radzickiego), stąd świadkami byli sąsiedzi. Wieść, iż aresztują działaczy „Solidarności” rozchodziła się szybko. Kilka osób przez wiele godzin biegało po mieście (do mieszkań bardziej znanych działaczy) z ostrzeżeniem, aby się ukrywać. Często trafiali za późno.

Początkowo internowani przetrzymywani byli w białostockim areszcie, gdzie panowały znośne warunki. Siedzieli w celach czteroosobowych, korzystali z normalnych sanitariatów. Przez pierwszy tydzień nie byli wypuszczani na spacery, nie mogli kontaktować się z rodzinami. W kilka tygodni później część z internowanych wyszła na wolność.

5 stycznia 1982 r. w białostockim areszcie śledczym otwarto cele i rozpoczęto dokładne przeszukiwanie internowanych. Przy bramie oczekiwały na nich zakratowane budy. Na pytanie jednego z więźniów dokąd jadą, pilnujący ich oficer powiedział, żeby przygotowali się do kontroli celnej. Okna więźniarek były matowe, więc żaden z więźniów nie mógł się dokładnie zorientować, gdzie jadą. Więźniowie obawiali się, iż mogą być wywiezieni na Syberię. Po kilku godzinach dojechali jednak do aresztu w Suwałkach przy ulicy Wojska Polskiego 29. Umieszczono ich w wieloosobowych celach. Pomieszczenia były niedogrzane i zagrzybione, ściany mokre i zimne, a po zgaszeniu światła, grasowały szczury. Na korytarzu brakowało szyb, w łazience woda zamarzła w kranach. Gazety dostarczano co kilka dni. Z rozrywek kulturalnych dostępne były szachy. Kąpiel raz w tygodniu (na zmianę ciepła i zimna woda), wymiana pościeli następowała co dwa tygodnie. Otoczeni byli słabą opieką lekarską, w aptece brakowało leków, a na dentystę trzeba było czekać przynajmniej tydzień. Racje żywnościowe były bardzo skąpe - całodobowe wyżywienie nie przekraczało 2,6 tys. kalorii, uzupełnianych margaryną przemysłową. Na obiad podawano zupę, często z czerwonych buraków, pokrojonych w kostkę, drugie danie składało się przeważnie z ziemniaków i podrobów. Często podawano tzw. „kaczy żer”, czyli makaron z białym serem, na kolację chleb i dżem. Do łazienki wypuszczano dwa razy dziennie, na czas bardzo krótki, tak, że gdy ktoś nie powrócił, to klawisz zamykał go w łazience i wypuszczał, kiedy mu się podobało. W celach były wielkie kubły, gdzie się wyrzucało resztki jedzenia i załatwiało potrzeby fizjologiczne. Więzionym urządzano również tzw. „suche łaźnie”. Wyprowadzano internowanych z cel, prowadzono wśród szpaleru zomowców i strażników w kaskach, uzbrojonych w szturmowe pały. W łaźni padało polecenie rozbierania się do naga. Następnie więzieni ustawiali się twarzami do ściany. Strażnicy robili wtedy szczegółową rewizję ubrań. W celach w tym czasie trwał tzw. kipisz, w czasie którego rekwirowano krzyżyki, święte obrazki, teksty wierszy i piosenek, a także korespondencję. Najlepsze warunki panowały w ośrodku internowania w Kwidzyniu, gdzie trafili niektórzy działacze z Białegostoku (Konrad Kruszewski, Bernard Bujwicki, Józef Nowak). Były tam luźne cele, normalne sanitariaty i świetlice.

Duchowego wsparcia internowanym udzielił ks. biskup Mikołaj Sasinowski z Łomży, który odwiedził internowanych w Suwałkach pod koniec stycznia 1982 r. Odprawiona została po raz pierwszy od 13 grudnia msza święta. Ksiądz biskup w swoim kazaniu prosił więzionych o wytrwałość i wiarę w zwycięstwo słusznej robotniczej sprawy. Po mszy świętej odwiedził internowanych w ich celach. Obiecał, iż będzie robił wszystko, by ulżyć doli więzionych działaczy „Solidarności”.

Internowanie części działaczy białostockiej „Solidarności” nie doprowadziło do całkowitego rozbicia struktur Związku i zaprzestania jego działalności. Niektórym działaczom „Solidarności” udało się pozostać na wolności. Feliks Gołębiewski – były przewodniczący białostockiego MKZ – wyskoczył z mieszkania na czwartym piętrze. Spadając, chwycił się linki od piorunochronu, raniąc przy tym głęboko swoje dłonie. Pod balkonem zemdlał. Nieprzytomnego do swego mieszkania przeniosła razem z sąsiadem Ewa Sypytkowska – działaczka NSZZ „Solidarność” w WSS „Społem”. Przez jakiś czas F. Gołębiewski ciężko chorował (zakażenie dłoni). Po odzyskaniu zdrowia wyjechał za granicę.

Internowani działacze NSZZ „Solidarność” w Regionie Białostockim po wprowadzeniu stanu wojennego
 

Marek Kietliński

Informacje na temat stanu wojennego na Białostocczyźnie można odnaleźć w zespołach archiwalnych: Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Białymstoku sygn. 816, Komitet Miejski Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Białymstoku sygn. 125, Urząd Wojewódzki w Białymstoku,. Wojewódzki Komitet Obrony w Białymstoku, sygn. I/21 oraz bardzo ciekawego artykułu ks. K. Litwiejki, Internowani w grudniu 1981 r. w regionie białostockim, Białostocczyzna 1998 nr 3, s. 74-86.