1864 - Carski Ukaz Grodzieńskiego Urzędu Gubernialnego

o wzmocnieniu Policji w miastach Białymstoku,

Brześciu i Włodawce

22 stycznia 1863 r. wybuchło w Królestwie Polskim powstanie styczniowe przeciwko władzom carskim. Zryw objął swym zasięgiem nie tylko Królestwo Polskie, ale też inne tereny dawnej I Rzeczpospolitej, które wchodziły w skład Imperium Rosyjskiego (tj. Żmudzi, Litwy, Białorusi i Ukrainy). Na Białostocczyźnie powstanie rozpoczęło się już 23 stycznia 1863 r., kiedy to powstańcy z Łap podjęli próbę przerwania łączności kolejowej na trasie Warszawa – Petersburg, które zakończoły się niepowodzeniem. Do najważniejszych bitew stoczonych w regionie białostockim należy wymienić bitwę pod Siemiatyczami (6 – 7 lutego 1863 r.) oraz pod Waliłami (29 kwietnia 1863 r.). Oba starcia zbrojne wojska powstańcze przegrały. Pokazuje to, że odziały polskie nie mogły się równać w boju z wojskami Rosjan, dlatego też walki prowadzone na Podlasiu miały głównie charakter partyzancki. Walki trwały na Białostocczyźnie przez około 15 miesięcy. Do stłumienia powstania styczniowego Rosjanie przedsięwzięli poważne środki. Przede wszystkim na terenach objętych powołano specjalne urzędy naczelników wojennych. Instytucji tej podporządkowane były oddziały wojska, policji, żandarmerii, a także władze cywilne. Władze carskie zarządziły m. in.: sporządzenie dokładnej ewidencji ludności, nakazały rekwirować wszelką broń znajdującą się w jej posiadaniu, a osoby sprzyjające powstańcom miały być aresztowane i stawiane przed sądami.

Wśród szeregu podjętych działań zmierzających (oprócz wyżej wymienionych) do zwiększenia kontroli na Białostocczyźnie był Ukaz z Grodzieńskiego Urzędu Gubernialnego z dnia 16 czerwca 1864 r. o wzmocnieniu miejskich i powiatowych urzędów policji w guberni grodzieńskiej. Dokument ten ogłaszał, w związku ze „szczególnym położeniem kraju”, że w miastach Brześć i Białystok, miejskie urzędy policyjne III kategorii mają zostać przekształcone w Urzędy II kategorii i zostać wyodrębnione spod władzy policyjnych urzędów powiatowych. Dodatkowo we Włodawce (nie istniejące obecnie miasteczku nad rzeką Włodawką), małym miasteczku położonym na granicy z Królestwem Polskim – utworzyć specjalny, oddzielny Urząd Naczelnika Policji.

Na początku lat 60 – tych XIX wieku w Rosji policja, o której mowa, (w owym czasie w imperium carów działało kilka służb policyjnych) była podporządkowana Ministerstwu Spraw Wewnętrznych. Do jej zadań należało czuwanie nad bezpieczeństwem państwa, a w szczególności kontrola wykonywania zarządzeń administracyjnych władz cywilnych i wojskowych, tj.: sprawy związane z ewidencją ludności, nadzór nad drogami, sprawy porządku publicznego, ściganie przestępców. Swe zadania policja realizowała przy pomocy całej sieci administracyjnej. Podstawową jednostką administracyjną w Rosji była gubernia, w której władzę (także nad policją) sprawował gubernator przy pomocy Rządu Gubernialnego. W guberniach działały gubernialne urzędy policyjne (I kategoria urzędów), im z kolei podlegały powiatowe urzędy (II kategoria). Na terenie powiatu swe zadania wykonywały przy pomocy sieci urzędów i posterunków w miastach i wsiach (III kategoria). Na czele policji powiatowej stał isprawnik (naczelnik) oraz jego zastępca, natomiast na czele policji miejskiej policmajster i jego zastępca. W wyjątkowych przypadkach spod władzy powiatowych urzędów policyjnych mogły być wyłączone większe miasta lub te o szczególnym znaczeniu, w których działały oddzielne urzędy policyjne – podległe gubernialnym urzędom policyjnym.

Przykładem tegoż wyjątkowego przypadku jest wspomniany ukaz z 16 czerwca 1864 r. Dokument ten bowiem podniósł w hierarchii podrzędne policyjne urzędy policyjne miast Białegostoku, Brześcia i Włodawki do rangi urzędów średniego szczebla (II kategorii). W związku z tym zwiększono wydatki na działalność tychże urzędów łącznie o 7000 rubli ( samym tylko Białymstoku o 4100 rubli). Nakazano, aby naczelnik policji lub jego zastępca w wyżej wymienionych miastach byli stale obecni. W przypadku Białegostoku uzasadniono tę urzędową decyzję wielkością miasta, znaczeniem w regionie pod względem gospodarczym (ważny ośrodek przemysłowy), komunikacyjnym (połączenie kolejowe z Warszawą) oraz znaczną liczbą cudzoziemców (duża liczba poddanych pruskich i austriackich). W przypadku Brześcia również podkreślano jego wielkość i znaczenie w regionie (twierdza brzeska). Jeśli chodzi zaś o Włodawkę, to istotnymi czynnikami było to, iż, po pierwsze było to przejście graniczne z Królestwem Polskim, a po drugie tu odbywały się jarmarki, na których handlowano końmi i bydłem.

Tomasz Fiedorowicz

Ukaz Rządu Gubernialnego Grodzieńskiego adresowane do Dumy Miasta Białegostoku z 16 czerwca 1864 roku znajduje się w zespole archiwalnym Akta Miasta Białegostoku 1838 – 1944, sygn. 4, k. 30.