1802 - Wydzierżawienie Białegostoku

przez Izabelę Branicką władzom pruskim

Po śmierci Jana Klemensa Branickiego Białystok znalazł się we władaniu Potockich, krewnych hetmana, a jednocześnie jego spadkobierców. Jednak zgodnie z wolą zmarłego wdowa po nim Izabela z Poniatowskich Branicka miała zapewnione w mieście dożywocie. Sprawy znacznie skomplikowały wydarzenia zewnętrzne.

W wyniku trzeciego rozbioru Polski Białystok wraz z sąsiednimi terenami na mocy traktatu podziałowego z 24.X.1795 r. przyłączony został do państwa Hohenzollernów.

W związku z tym 18 maja 1796 r. w mieście utworzono urząd o nazwie Komisja Organizacyjna Kamery Wojny i Domen, rok później przekształcony w Kamerę Wojny i Domen - główny organ wykonawczy państwa pruskiego na szczeblu prowincji Nowe Prusy Wschodnie. W skład urzędu wchodziły referaty: policyjny, podatkowy, domenaly, wyznaniowy i wojskowy. Pierwszy z nich zajmował się m. in. sprawami cen na artykuły spożywcze, kontrolował miary i wagi, pilnował bezpieczeństwa w prowincji, nadzorował kolegia medyczne i chirurgiczne. Na czele Kamery stał prezydent, miał on do pomocy dwóch dyrektorów i nadleśniczego. W/w urzędnicy stanowili tzw. prezydium urzędu. Poza nim funkcjonował też korpus urzędników niższego szczebla.

Prusacy sprowadzili do Białegostoku liczny personel urzędniczy. Administracja pruska stanowiła w owym czasie czwartą część ogółu zawodowo czynnych mieszkańców Białegostoku. Nowo powstała struktura organizacyjna umożliwiała również karierę określonej grupie szlachty, warunkiem jaki musieli spełniać rekruci oprócz pochodzenia było wykształcenie oraz znajomość języków zwłaszcza zaborcy przyczyniały się do awansu i pozwalały na pełnienie określonych funkcji. Nowa władza miała inne spojrzenie na funkcjonowanie miasta, wsi i zaścianków szlacheckich, dbano nie tylko o wygląd zewnętrzny administrowanych ośrodków, ale ingerowano też w życie samych mieszkańców. Znacząco wpływano także na ich świadomość zwłaszcza w dziedzinie prawa i gospodarności.

W momencie przyłączenia Białegostoku do Prus miało miejsce dostosowanie miejskiego aparatu samorządowego administracji państwowej. Bezpośrednio podporządkowano Kamerze urzędy landrackie, departament białostocki obejmował 10 dystryktów landrackich. Na czele placówki stał ladndrat, który był pierwszą instancją zwierzchnią w sprawach dotyczących wojskowości, policji i podatków publicznych. Burmistrz był też urzędnikiem administracji. Nominowany na to stanowisko, jak również z niego odwoływany był przez landrata. W związku z tym, iż Białystok był w rękach prywatnych, nominat landracki musiał posiadać akceptację właściciela. Fakt zatwierdzania burmistrza przez dwór oraz obowiązek składania wierności Izabeli Branickiej były przyczynami różnych waśni. Ciężko było bowiem sprostać wymaganiom pruskich władz administracyjnych, które miały na celu własne rozwiązania ustrojowe oraz spełniać odmienne oczekiwania dożywotniej właścicielki miasta. Tym bardziej że „Pani Krakowska” nieustannie kwestionowała politykę miejską zaborcy. Wszelkie próby ograniczenia jej władzy kończyły się często ostrym sprzeciwem. Zdarzało się, iż wdowa po Branickim brała pod uwagę swój osobisty interes, a nie dobro miasta i jego mieszkańców. Pomimo że Izabela otwarcie stawiała opór działaniom zaborcy, to sama korzystała z dobrodziejstw, które przyniósł ekonomiczny rozwój Białegostoku, do którego przyczyniły się władze pruskie. Znalazło to potwierdzenie m. in. w załatwianiu podstawowych kobiecych potrzeb, chociażby takich jak zakup wykwintnych sukni, po które Branicka nie musiała już wyjeżdżać do Warszawy, ich wybór w mieście był już bowiem wystarczający.

Starcia pomiędzy „Panią Krakowską” a władzami pruskimi zakończyły się w 1802 r. Ów rok był istotny z punktu widzenia następstw wydarzeń, jakie miały w nim miejsce. Otóż 1 marca 1802 r. podpisano kontrakt dzierżawy między Izabelą Branicką dożywotnią właścicielką miasta a Kamerą Wojny i Domen Departamentu Białostockiego Nowych Prus Wschodnich. Umowa opiewała na sumę 412 tys. złotych polskich, co stanowiło równowartość 7 tys. talarów. Zgodnie z w/w porozumieniem Prusacy zobowiązali się do przestrzegania wszelkich praw mieszczan i obywateli miasta, wypłacania określonej kwoty na rzecz szpitala, władz miejskich oraz samej Branickiej.

Ewa Zalewska

Kontrakt dzierżawy Białegostoku z 1 marca 1802 r. znajduje się w zespole archiwalnym Kamera Wojny i Domen w Białymstoku 1795-1807, sygn. 2318, k. 271.