1927 - Delegalizacja Białoruskiej Włościańsko – Robotniczej

Hromady w województwie białostockim

Białoruska Włościańsko - Robotnicza Hromada (BWRH) powstała jako niezależny klub poselski 24 czerwca 1925 roku. Założona została przez grupę posłów „secesjonistów”, którzy odłączyli się od parlamentarnego Klubu Białoruskiego. Założycielami Hromady byli posłowie: Bronisław Taraszkiewicz, Jerzy Sobolewski, Paweł Wołoszyn, Piotr Miotła i Szymon Rak - Michajłowski. Przedstawiciele nowej partii przestali szukać porozumienia w parlamencie, który nie spełnił ani jednego postulatu Białoruskiego Klubu Poselskiego, domagającego się min. szkół z białoruskim językiem nauczania oraz reformy rolnej.

Na czele nowej partii stanął Bronisław Taraszkiewicz, który był przewodniczącym kolegialnego organu Komitetu Centralnego BWRH mającego swoją siedzibę w Wilnie. Władzy w Wilnie podlegały komitety powiatowe, natomiast najniższymi komórkami organizacyjnymi były koła terenowe tzw. hurtki funkcjonujące na poziomie gminy lub wsi. Hromada posiadała swoje struktury na obszarach województw: białostockiego, wileńskiego, nowogródzkiego i poleskiego. W województwie białostockim komitety i hurtki działały w powiatach: bielskim, białostockim, sokólskim, grodzieńskim i wołkowyskim.

Program nowej partii łączył sprawy narodowe i społeczne. Na plan pierwszy wysunięta została kwestia wyzwolenia narodowego ludności białoruskiej. Przyszłe, suwerenne państwo białoruskie miało obejmować ziemie od Dźwiny po Prypeć i od Białostocczyzny po Mińszczyznę. Ponadto Hromada domagała się reformy rolnej, która miała polegać na rozparcelowania bez odszkodowań wielkiej własności ziemskiej i zahamowaniu osadnictwa wojskowego w województwach kresowych. Hromada kładła również nacisk na rozwój kultury i języka białoruskiego poprzez wydawanie pism białoruskich (min. „Nasza sprawa”, „Narodnyj zwon” , „Nasza wola”; „Małanka”), zakładanie bibliotek, amatorskich zespołów teatralnych, świetlic, tworzenie struktur Towarzystwa Szkoły Białoruskiej.

Fenomen Hromady polegał na tym, że była to jedyna partia, która zyskała rzeczywiste poparcie wśród mas białoruskiego chłopstwa. Żadne inne białoruskie partie działające legalnie na forum parlamentarnym takie jak np. Białoruska Chrześcijańska Demokracja czy Białoruski Związek Włościański nie miały takiego poparcia wyborców. Bezkompromisowość Hromady w stosunku do władz polskich, od której domagała się ziemi dla chłopów i edukacji oraz charyzmatyczna osobowość Taraszkiewicza były czynnikami wpływającymi na szerokie poparcie dla partii wśród społeczeństwa. O nastrojach i oczekiwaniach mieszkańców kresowych województw może świadczyć masowe poparcie dla Hromady, której liczba członki w ciągu 1926 roku wzrosła z kilkuset do kilkudziesięciu tysięcy.

A. Bergman, Sprawy białoruskie w Drugiej Rzeczpospolitej, Warszawa 1984, s. 121.

Na tak powszechne wstępowanie w szeregi Hromady (obok radykalnego programu narodowo-gospodarczego) wpływały również zmiany na arenie politycznej w kraju, jakie miały miejsce po przewrocie majowym w 1926 roku i związane z tymi wydarzeniami nadzieje mniejszości białoruskiej na korzystną politykę władz centralnych w stosunku do mniejszości narodowych.

Jeszcze w 1925 roku założyciele Hromady podjęli decyzję pójścia na współpracę z nielegalną, dywersyjną Komunistyczną Partią Zachodniej Białorusi (KPZB) Zdecydowali się na taką orientację, gdyż upatrywali szansę przetrwania narodowego Białorusinów jedynie w zjednoczeniu ziem białoruskich w ramach BSSR. Warto w tym miejscu dodać, że w okresie funkcjonowania Hromady w Związku Radzieckim prowadzona była liberalna polityka w stosunku do mniejszości narodowych, która umożliwiała min. tamtejszym Białorusinom rozwój życia kulturowego.

Władze polskie widziały w Hromadzie nową, komunistyczną, dywersyjną formację. Władza nie tylko obawiała się przejmowania regionalnych struktur kierowniczych przez działaczy KPZB. Szczególne zaniepokojenie budził radykalny program Hromady, mówiący o rewolucji społecznej i irredencie północno-wschodnich województw Rzeczypospolitej w granice Związku Radzieckiego oraz masowe poparcie społeczne, jakim cieszyła się Hromada.

W nocy z 14 na 15 stycznia przeprowadzono aresztowania czołowych przywódców Hromady. Dokonano tego niezgodnie z prawem, gdyż aresztowanych chronił immunitet poselski. Formalna delegalizacja partii nastąpiła decyzją ministra sprawiedliwości Aleksandra Meysztowicza w dniu 21 marca 1927 roku.

W zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku w zespole Urzędu Wojewódzkiego Białostockiego z lat 1920 – 1939 znajdują się sprawozdania sytuacyjne, które obrazują min. sytuację polityczną w województwie, działalność partii politycznych i organizacji społecznych ze szczególnym uwzględnieniem działalności organizacji tzw. wywrotowych (głównie KPZB) oraz mniejszości narodowych, a także konflikty społeczne. Sprawozdania wojewody i poszczególnych starostów mówią o nastrojach politycznych i społecznych na Białostocczyźnie w międzywojniu jak również prezentują kierunek polityki władz prowadzonej wobec legalnych i nielegalnych organizacji politycznych.

Dania 20 lutego 1927 roku w Białymstoku odbyła się ostatnia legalna konferencja członków Komitetu Powiatowego BWRH. Na zjeździe tym podjęto o wniesienie na przyszłym posiedzeniu Rady Miejskiej wniosku protestacyjnego przeciwko styczniowym aresztowaniom posłów: Bronisława Taraszkiewicza, Pawła Wołoszyna, Szymona Rak-Michajłowskiego i Piotra Miotły oraz zorganizowania akcji pomocy materialnej dla rodzin aresztowanych. Z treści sprawozdania można również dostrzec stosunek władz do działalności Hromady, która była postrzegana jako partia dywersyjna dążącą do współpracy ze Związkiem Radzieckim w celu ataku zbrojnego na ziemie wschodnie Rzeczpospolitej.

Jest to również ostatnia informacja o legalnym zebraniu działaczy Hromady w Białymstoku. Od marca rozpoczęły się masowe aresztowania członków zdelegalizowanej partii, którym stawiano zarzuty nielegalnego organizowania zebrań „hurtków” oraz współpracy z komunistami.

Janusz Danieluk

Źródło: Urząd Wojewódzki Białostocki. Wydział Bezpieczeństwa Publicznego, sygn. 36, k. 28.