>>  21 czerwca

1800 - Obwieszczenie o naborze ubogiej szlachty do pruskich

oddziałów lekkiej kawalerii tzw. Regimentu Bośniackiego

W roku 1795 w wyniku III rozbioru dokonanego przez Prusy, Rosję i Austrię państwo polskie zniknęło z mapy Europy. W następstwie tego zdarzenia tereny położone między rzekami Wisłą, Bugiem, Narwią i Niemnem stały się częścią terytorium Prus. Decyzją Generalnego Dyrektorium w Berlinie utworzono tu prowincję Neu Ost Preussen (Nowe Prusy Wschodnie), której stolicą został Białystok. Władzę nad nowo włączonym obszarem powierzono Kamerze Wojny i Domen. Do zadań Kamery należały: administracja policji, pobieranie podatków, sprawy wojskowe (m. in. pobór rekruta, zakwaterowanie wojska), budowa dróg, grobli i fortyfikacji, zarząd dóbr oraz ekonomii królewskich, nadzór nad administracją dochodów miejskich. Po włączeniu tych ziem do Prus władze pruskie musiały przeprowadzić szereg reform w zakresie prawnym, społecznym, gospodarczym. Działania te miały na celu skuteczniejsze zarządzanie prowincją Nowe Prusy Wschodnie poprzez podniesienie jej wartości ekonomicznej oraz zunifikowanie jej z resztą państwa Hohenzollernów. Jednym z takich zagadnień był problem drobnej szlachty na nowo inkorporowanych terenach. Polityka władz pruskich zmierzała do znacznego ograniczenia małych gospodarstw szlacheckich, które z racji swej wielkości przynosiły małe dochody.

21 czerwca 1800 r. w Białymstoku ukazało się Obwieszczenie zachęcające szlachtę do wstępowania do oddziałów lekkiej jazdy pruskiej tzw. Regimentu Bośniackiego. Formacje tego rodzaju w armii pruskiej działały od połowy XVIII w. i początkowo rekrutowały się z Bośniaków, z czasem jednak w ich skład zaczęli wchodzić żołnierze innych narodowości. Cechą charakterystyczną tychże oddziałów było ich umundurowanie: wysokie futrzane czapy zdobione sznurami oraz uniformy w postaci żupanów zdobionych szamerowaniem. Żołnierze Regimentu Bośniackiego uzbrojeni byli w szable oraz lance.

W wydanym w Białymstoku obwieszczeniu określono zasady rekrutacji do wspomnianych formacji. Oferta władz pruskich skierowana była do biednej i mało zamożnej szlachty. W pierwszej kolejności przyjmowano tych synów szlacheckich, których dobra były mniejsze niż 5 włók magdeburskich (tj. mniej niż 40 ha). Po wstąpieniu do służby wojskowej zostawali kantonistami – czyli szeregowymi żołnierzami. Drugą kategorię stanowili posiadacze gruntów większych niż 5 włók magdeburskich, lecz mniejszych niż 10 włók magdeburskich (tj. mniej niż 75 ha). Pierworodni tychże przedstawicieli szlachty byli zwolnieni od służby wojskowej. Pozostali synowie byli przyjmowani do służby z zachowaniem praw szlachty. Szlachta posiadająca dobra większe niż 10 włók magdeburski była zwolniona z obowiązków wojskowych. Podobnemu traktowaniu podlegali właściciele manufaktur i fabryk. Szlachta nieposesjonaci byli obowiązani do pełnienia służby wojskowej o ile nie potrafili dowieść, że ich roczne dochody przekraczają kwotę 150 talarów. Wstępującym w szeregi regimentu bośniackiego wojskowe władze pruskie gwarantowały sfinansowanie umundurowania, uzbrojenia i wierzchowca. Żołnierze tej lekkiej jazdy w zamian za służbę otrzymywać mieli wynagrodzenie w postaci żołdu co ważne proporcjonalnego do wielkości rodziny (żony i dzieci) będącej na ich utrzymaniu. Ponadto gwarantowano, że żołnierze oddziałów Regimentu Bośniackiego będą pełnić służbę, w miarę możliwości, w oddziałach stacjonujących jak najbliżej ich rodzin. Ten ostatni zapis miał za zadanie „ułatwienia komunikacyi z jego familią y dania mu urlopu do siebie”.

Jak zaznaczono wyżej, celem powyższego obwieszczenia było wyeliminowanie, a przynajmniej ograniczenie ilości drobnej i ubogiej szlachty w społeczeństwie Nowych Prus Wschodnich. Administracja pruska postanowiła zamienić tę grupę społeczną w pruskich żołnierzy. Choć trzeba tu przyznać, że zależało władzom, by drobna szlachta sama garnęła się do tej służby. Wyraźnie widać to na przykładzie omawianego dokumentu, w którym znajdują się nawiązania do tradycji wojskowej I Rzeczypospolitej – tj. oddziałów kawalerii. W związku z tym nieprzypadkowo też żołnierzy Regimentu Bośniackiego określa się towarzyszami. W Polsce przedrozbiorowej tak właśnie tytułowany był szlachcic wchodzący w skład wojsk polskiego autoramentu (tj. narodowych). W omawianym okresie na terenie Podlasia ogromną liczbę stanowiła szlachta posiadająca małe gospodarstwa lub nie posiadająca ich wcale. Przykładem może tu być właśnie ziemia bielska, gdzie odsetek takiej szlachty był wysoki. W kontekście tego oferta władz pruskich była ostatnią szansą dla ubogiej szlachty na zapewnienie bytu swoim rodzinom i uchronienie się przed przemianą w chłopów. Tym bardziej że jak zauważyli to Prusacy, dla szlachty służba wojskowa była przede wszystkim przywilejem ludzi wolnych.

Tomasz Fiedorowicz

Obwieszczenie władz pruskich o przyjmowaniu synów ubogiej szlachty do oddziałów pruskiego Regimentu Bośniackiego znajduje się w zespole archiwalnym Kamera Wojny i Domen w Białymstoku, nr zesp. 2, sygn. 8, s. 307 – 310.