>>  27 czerwca

1941 - Wkroczenie wojsk niemieckich do Białegostoku.

Pożar „Wielkiej Synagogi” przy ul. Suraskiej,

początek nazistowskiej okupacji miasta.

22 czerwca 1941 roku, bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny, Niemcy nazistowskie zaatakowały ZSRR. 22 czerwca, o wczesnych godzinach rannych, zebrało się Biuro Obwodu Białostockiego KP(b)B (Komunistyczna Partia bolszewików Białorusi). Na zebraniu podjęto decyzję o powołaniu nadzwyczajnej komisji do spraw ewakuacji rodzin wojskowych, ludności cywilnej oraz tajnej dokumentacji. Naczelnik NKGB powołał dwie grupy dywersyjno - szpiegowskie. Miały one stanowić trzon radzieckiej partyzantki. Jednak już 23 czerwca radzieckie władze okupacyjne podjęły decyzję o ewakuacji z Białegostoku.

Oddziały Wehrmachtu wkroczyły na terytorium miasta w piątek 27 czerwca. Białystok został zajęty przez wojska 42. Korpusu Niemieckiego IX Armii. Wraz z nimi do miasta weszły specjalne grupy operacyjne nazistowskiej policji bezpieczeństwa (Sipo) oraz służb bezpieczeństwa (SD). Niemcy od razu po zajęcia Białegostoku rozpoczęli zaplanowany na szeroką skalę terror wśród Białostoczan. Za dzieło zniszczenia i ludobójstwa w pierwszym dniu okupacji odpowiedzialne były 316. i 309. bataliony policji bezpieczeństwa1) Pierwszy dowodzony przez mjr. Ernesta Weisa, natomiast drugi działał pod dowództwem mjr. Hermana Kreikera. Szczególnym okrucieństwem wobec ludności cywilnej wyróżniła się grupa operacyjna Einsatzkommando 8, która była kierowana przez kpt. Gothara Bürknera. Komando to ponosi odpowiedzialność za spalenie synagogi przy ul. Suraskiej wraz z zapędzonymi do środka świątyni około sześciuset osobami.

Liczbę ofiar tzw. krwawego piątku szacuje się na około 2 – 2,2 tys. osób. Są to oczywiście dane przybliżone. Ze względu na brak bezpośrednich źródeł trudno jest ustalić skalę ludobójstwa zainicjowanego 27 czerwca. Wśród osób pomordowanych zdecydowanie przeważali żydowscy mieszkańcy miasta. Oprócz nich ofiarami terroru byli również lokalni działacze komunistyczni, urzędnicy sowieccy, i jeńcy wojenni. Zniszczona doszczętnie została dzielnica żydowska „schulhof”, która znajdowała się przy Rynku Kościuszki.

Zachowały się relacje świadków, którzy widzieli pożar synagogi: „Niemcy weszli do Białegostoku w pierwszy czwartek po wybuchy wojny niemiecko-sowieckiej. Jeszcze tego samego dnia zaczęli łapać Żydów na ulicach i w mieszkaniach wszystkich złapanych zamknęli w synagodze (…). Było ich około 16002). Synagogę podpalili ze wszystkich stron. Do uciekających przez okna żydów strzelali. Zginęli prawie wszyscy Żydzi, tylko nieliczni zdołali się uratować(…)”3)

W zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku znajduje się „Pamiętnik z lat okupacji” napisany przez organizatorkę tajnego nauczania w Okręgu Białostockim (Bezik Białystok) – Marię Kolendo. Zapiski obejmują okres od 22 czerwca 1941 roku do 3 sierpnia 1944 roku. Pomimo tego, że autorka w swoich zapiskach skupiała się głównie na sprawach związanych z organizacją tajnego nauczania w Białymstoku i okolicznych powiatach, to w pamiętniku można znaleźć interesujące informacje związane z życiem codziennym białostoczan w realiach okupacji hitlerowskiej oraz polityką władz nazistowskich wobec ludności cywilnej. W źródle tym znajdują się unikalne informacje odnoszące się do pierwszych dni okupacji niemieckiej miasta. Kolendo opisuje dzień po dniu czerwcowe wydarzenia, kiedy to wojska hitlerowskie wyparły sowietów i zajęły miasto.

Już 22 czerwca (w pierwszym dniu realizacji planu Barbarossa) samoloty niemieckie dotarły do Białegostoku i rozpoczęły bombardowanie miasta. Pierwsze odziały piechoty zbliżyły się do miasta 25 czerwca. Wojska sowieckie jeszcze się ostrzeliwały. Kolendo wspomina o pogłoskach jakoby Niemcy zostali odrzuceni od granic miasta.

Kulminacyjnym dniem był piątek 27 czerwca. Artyleria niemiecka z samego rana zaczęła ostrzeliwać miasto. Ostatnie odziały sowieckie wycofały się z Białegostoku. Walki w tym dniu trwały od samego rana. W godzinach przedpołudniowych rogatki miasta przekroczyły niemieckie patrole zwiadowcze. Około godziny osiemnastej do Białegostoku wkroczyły wojska Wehrmachtu. Kolendo w Pamiętniku wspomina o podpaleniu przez Niemców dwóch synagog oraz uszkodzeniu gmachu gimnazjum im. króla Zygmunta Augusta4): „Po tryumfalnym wkroczeniu do miasta pierwszym wyczynem Niemców było podpalenie synagogi przy ul. Bożniczej [obecnie ul. Suraska] i na Nadbrzeżnej5) [obecnie ulica J. K. Branickiego] a ogień, który ogarnął wszystkie domy po prawej stronie rzeki, przerzucił się na gmach gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta. Spłonęła przybudówka gimnazjum, gdzie mieściła się sala reprezentacyjna ze sceną oraz dach pozostałej części gmachu”6)

Dzień 27 czerwca był preludium zagłady mieszkańców Białegostoku. W mieście w ciągu pierwszego miesiąca okupacji hitlerowskiej w masowych egzekucjach (min. na Pietraszach) zginęło łącznie około 8 tys. osób. Tymi zbrodniami Niemcy rozpoczęli planową eksterminację społeczności żydowskiej.

Janusz Danieluk

Pamiętnik M. Kolendo z lat okupacji znajduje się w zespole archiwalnym Materiały Marii Kolendo, nr zesp. 750, sygn. 63, 16, k. 3v – 4.

 

  1. Oddziały tzw. einsatzgruppen - grupy operacyjne hitlerowskich służb bezpieczeństwa.
    Grupy te działały na zapleczu frontu. Do ich głównych zadań należało prowadzenie terroru wśród
    ludności cywilnej na podbitych terenach. Do grup społecznych, które miały być poddane likwidacji
    przez te oddziały, należeli w szczególności: przedstawiciele inteligencji i komuniści. Jednak głównym
    zadaniem tych oddziałów operacyjnych było przeprowadzanie planowej eksterminacji społeczności
    żydowskiej. – M. Gnatowski, Białostocczyzna w latach wojny i okupacji hitlerowskiej,
    Białystok 1979, s. 314 i kolejne.

  2. W publikacjach dotyczących zagłady białostockich żydów podaje się rozbieżne dane dotyczące liczby
    Żydów, którzy zostali spaleni w synagodze. Wynika to z braku rzetelnych źródeł. Liczbę ofiar szacuje się
    od 500 do 2 tys. osób. Czytaj więcej: A. Dobroński, Białystok. Historia Miasta, Białystok 2001,
    Białostoccy Żydzi, pod. red. A. Dobrońskiego, t. 1-3, Białystok 2000.

  3. E. Rogalewska, Getto Białostockie, Białystok 2008, s. 74.

  4. Obecnie VI Liceum Ogólnokształcące im. Zygmunta Augusta przy ulicy Warszawskiej 8.

  5. Synagoga Beit Samuel nazwana na cześć białostockiego rabina, działacza syjonistycznego – Samuela
    Mohilewera zbudowana została w 1902 roku. Pomimo że hitlerowcy spalili budynek, to konstrukcja
    została nienaruszona. Obecnie w pomieszczeniach byłej synagogi ma swoją siedzibę Białostocki Klub
    Sportowy Hetman – A. Lechowski, Białystok. Przewodnik historyczny, Białystok 2009.

  6. Materiały Marii Kolendo, sygn. 63, k. 1.