>>  29 sierpnia

1938 - Francuskie Towarzystwo Akcyjne „Perun” Spółka Akcyjna.

Wytwórnia Tlenu w Białymstoku

Działające w Warszawie od 1910 r. Francuskie Towarzystwo Akcyjne „Perun” Spółka Akcyjna było, przez całe dwudziestolecie międzywojenne, czołowym przedstawicielem przemysłu gazów technicznych na ziemiach polskich. Należące do „Peruna” fabryki produkowały tlen, azot, karbid, acetylen i inne materiały spawalnicze. Spółka organizowała również szkolenia w zakresie technik spawalniczych, zakładała warsztaty i wprowadzała nowe patenty. Działalność handlową „Perun” prowadził za pośrednictwem sieci hurtowni na terenie całego kraju. W 1938 r. zapadła decyzja o założeniu przedstawicielstwa spółki również w Białymstoku.

Przygotowania do uruchomienia zakładu (tj. wytwórni tlenu i biura sprzedaży) prowadzono na terenie Białegostoku od marca 1938 r. W budynkach dawnej fabryki waty Mowszy Niewiażskiego zamontowano instalację tlenową typu „Messer”, zdolną wyprodukować rocznie ok. 160 tys. Nm3 tlenu. Zorganizowano także magazyn na butle do transportu gazu oraz kantor (biuro sprzedaży). Najwcześniejszy zachowany dziennik produkcji wskazuje, że produkcja trwała już przynajmniej od początku sierpnia 1938 r. Tymczasem dopiero 29 sierpnia 1938 r. „Perun” dopełnił formalności własnościowych, stając się pełnoprawnym właścicielem posesji przy Orzeszkowej 15a. Od tego momentu wytwórnia formalnie rozpoczęła swą działalność na terenie miasta.

Krótkotrwałą działalność przedsiębiorstwa przerwał jednak nagły wybuch II wojny światowej. Od października 1939 r. zakład znalazł się pod zarządem władz radzieckich. Upaństwowiona i podporządkowana białostockiemu Gorpromkombinatowi (Gorodzki Promyšlennyj Kombinat, tj. Miejski Kombinat Przemysłowy) wytwórnia nosiła do czerwca 1941 r. nazwę Kislorodnyj Zavod v gorode Belostoke. Obowiązki dyrektora zakładu pełnił wówczas Bronisław Dawtin, a całe przedsiębiorstwo zatrudniało ponad 20 pracowników. Wytwórnia białostocka wytwarzała i sprzedawała tlen i karbid, świadczyła także usługi spawalnicze na obszarze całej zachodniej BSSR. Zakład realizował zamówienia płynące z kombinatów przemysłowych, fabryk i zakładów, browarów, zlecenia od kolei, wojska i władz okupacyjnych. Oprócz Białegostoku i okolic transportowane koleją butle z surowcem docierały tak do Łomży i Grajewa, jak i Mińska, Grodna, Wołkowyska, Kobrynia czy Brześcia n. Bugiem.

Po zmianie okupanta, od lipca 1941 do czerwca 1944 r., zakład znalazł się pod zarządem władz niemieckich. Podporządkowano go Głównemu Urzędowi Powierniczemu Wschodu w Berlinie, a Kislorodnyj Zavod przemianowano na Sauerstoff - Fabrik (tj. Fabryka Tlenu). Zachowane dokumenty rachunkowe wytwórni odzwierciedlają ciągłe zapotrzebowanie na tlen produkowany w Białymstoku. Regularne zamówienia spływały chociażby od białostockiego browaru „Dojlidy”, zakładów naprawy taboru kolejowego w Starosielcach i Łapach oraz od lokalnych fabryk włókienniczych. Geograficzny zasięg działalności zakładu nie uległ zmianie, przekraczając często granice utworzonego 22 lipca 1941 r. Bezirk Białystok. Wśród zakładowych list płac z tego okresu zwracają uwagę tworzone osobno spisy robotników pochodzenia żydowskiego oraz korespondencja związana z ograniczaniem ich zatrudnienia.

W 1944 r., po zajęciu Białegostoku przez Armię Czerwoną, wszystkie urządzenia produkcyjne zdemontowano i wywieziono w głąb ZSRR. W 1945 r. wytwórnia znajdowała się pod tymczasowym zarządem państwowym, a opuszczone zabudowania służyły jako składy i mieszkania. Pod koniec 1946 r. Francuskie Towarzystwo Akcyjne „Perun” Spółka Akcyjna zostało upaństwowione. W tym samym czasie, przygotowując się do uruchomienia wytwórni tlenu, sprowadzono do Białegostoku nowe maszyny, a od 25 marca 1947 r. ruszono ponownie z produkcją. W 1948 r. orzeczeniem nr 22 Ministra Przemysłu i Handlu Fabryka Tlenu Spółka Akcyjna „Perun” w Białymstoku przeszła na własność państwa.

W wyniku przekształceń organizacyjnych przemysłu gazów technicznych w Polsce, białostocki zakład początkowo jako Wytwórnia nr 4 należał do Zjednoczonych Zakładów Przemysłu Gazów Technicznych. Przedsiębiorstwa Państwowego Wyodrębnionego z siedzibą w Dąbrówce Małej k. Katowic, a następnie do Zarządu Przemysłu Gazów Technicznych (od 1952 r.). W latach 50. XX w. był modernizowany i wyposażany w nowe, podnoszące wydajność produkcji maszyny. W 1958 r., po kolejnej reorganizacji, zakład stał się częścią Przedsiębiorstwa Przemysłowo-Handlowego „Gazy Techniczne”, a po 1972 r. Zjednoczonych Zakładów Gazów Technicznych „Polgaz”. W obrębie tych centralnych struktur, od 1964 r. podlegał Zakładowi Rejonowemu w Warszawie jako wydział zamiejscowy w Białymstoku. W ramach zakładu prowadzono oddział produkcji tlenu gazowego oraz punkt sprzedaży acetylenu.

W zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku można znaleźć wiele śladów działalności wytwórni. Dane dotyczące początków funkcjonowania zakładu znajdziemy w zespole Sąd Okręgowy w Białymstoku. Wydział Hipoteczny, zespół nr 561 (sygn. 112), a losów powojennych w – Urząd Wojewódzki w Białymstoku, zespół nr 71 (sygn. 1500, 1555). W samym zespole Francuskie Towarzystwo Akcyjne „Perun” Spółka Akcyjna. Wytwórnia Gazów Technicznych w Białymstoku (zespół nr 783) znajdziemy natomiast wiele interesujących informacji na temat działalności zakładu w okresie okupacji radzieckiej i niemieckiej (sygn. 3-26). Zainteresowani tematem powinni także zajrzeć do pracy: T. Domin, Historia polskiego przemysłu gazów technicznych, Gliwice 1999.

Marta Wróbel

Źródło

  1. Pismo Zarządu Getta w urzędzie Komisarza Miejskiego w sprawie wynagrodzenia zatrudnionych w Fabryce Tlenu w Białymstoku Żydów (Białystok, 28.X.1943 r.); Francuskie Towarzystwo Akcyjne „Perun” Spółka Akcyjna. Wytwórnia Gazów Technicznych w Białymstoku, zespół numer 4/783, sygn. 25, k. 38;

  2. Przedwojenny druk firmowy Francuskiego Towarzystwa Akcyjnego „Perun” w Białymstoku (Białystok, 1.VII.1939 r.); Francuskie Towarzystwo Akcyjne „Perun” Spółka Akcyjna. Wytwórnia Gazów Technicznych w Białymstoku, zespół numer 4/783, sygn. 7, k. 173;