1864 - Ukaz zabraniający używania języka polskiego

w urzędach w Guberni Grodzieńskiej

22 stycznia 1863 roku wybuchło w Królestwie Polskim powstanie styczniowe przeciwko władzom rosyjskim. Swoim zasięgiem objęło ono również część zachodnich guberni Imperium Rosyjskiego, w tym tereny Białostocczyzny. Choć na ogół działania zbrojne miały charakter partyzancki, to w wyniku działań powstańczych doszło tu do poważniejszych bojów z wojskami rosyjskimi. Najbardziej znane starcia to bitwy pod Siemiatyczami oraz Waliłami. Władze rosyjskie podjęły szeroko zakrojone działania zmierzające do stłumienia powstania. W tym celu utworzono na terenach operowania oddziałów powstańczych specjalne urzędy naczelników wojennych. Na terenach guberni grodzieńskiej złą sławą zasłynął generał gubernator Murawiew, którego metody walki odznaczały się wyjątkową bezwzględnością. Władze carskie m.in. wprowadziły dokładną ewidencję ludności, rekwirowały wszelką broń znajdującą się jej w posiadaniu, aresztowały osoby sprzyjające powstańcom i stawiały przed sądami wojennymi. Winnym konfiskowano majątki i zsyłano na Sybir. Po stłumieniu powstania władze rosyjskie postanowiły zrusyfikować spacyfikowane obszary. Na skonfiskowanych majątkach umieszczano kolonistów z głębi Rosji. Administracyjnie likwidowano niektóre parafie katolickie, przydzielając parafian do cerkwi (taki los spotkał np. Parafię Rzymskokatolicką w Szudziałowie). Wymieniono personel w urzędach administracji rosyjskiej, ponieważ część jej urzędników sprzyjała powstańcom.

Oprócz wyżej wymienionych skutków powstania styczniowego na Białostocczyźnie postanowiono całkowicie usunąć język polski przede wszystkim z urzędów administracji rosyjskiej. Na terenie guberni grodzieńskiej zawiadamiały o tym następujące dokumenty: oświadczenie generał gubernatora z 12 lutego 1863 r., odezwa z 2 marca 1863 r. oraz pisma okólne z 31 sierpnia oraz 3 września 1863 roku, które zabraniały używania języka polskiego w pismach urzędowych. W praktyce jednak nie do końca się tego typu zalecenia były przestrzegane. Przykładem może tu być zestawienie planu dochodów i wydatków z Ratusza Miasta Janowa na rok 1864, przesłane do Rządu Gubernialnego w Grodnie, które zostało opatrzone polskim podpisem. Władze carskie ostro zareagowały na ten fakt i wydały specjalny ukaz do wszystkich urzędów działających w guberni grodzieńskiej z dnia 23 stycznia 1864 roku. W piśmie tym jeszcze raz przypomniano o zakazie stosowania polskiego języka w działalności urzędowej, pod rygorem udzielenia nagany. Tym bardziej dotkliwej, że, tak jak postąpiono z urzędnikiem miasta Janowa, miała być ona wpisywana do akt, a dodatkowo publikowana w Dzienniku Gubernialnym. Ponadto w piśmie tym nakazywano umieszczać podpisy w języku rosyjskim, a w przypadku, gdy ktoś nie był w stanie zastosować się do powyższego, używać pieczęci z rosyjskimi literami, podającej nazwisko i pełnioną funkcję. Kwestia używania języka polskiego w urzędach rosyjskich miała swój dalszy ciąg.

Władze Guberni Grodzieńskiej w imieniu „Jego Imperatorskiego Majestatu Samowładcy Wszechrosyjskiego” wydały jeszcze bardziej restrykcyjny ukaz z 8 maja 1864 roku. W piśmie tym zobowiązano wszystkie urzędy cywilne, włączając w to te najniższego szczebla (tj. ziemskie i wiejskie), aby wytwarzały akta w języku rosyjskim oraz ściśle przestrzegały nakazu stosowania języka rosyjskiego w korespondencji między stronami postępowania. Wyraźnie zakazano używania języka polskiego w pracy urzędów, zabraniając stosowania stempli i pieczęci z polską czcionką. Ukaz opublikowano w Dzienniku Gubernialnym i każdy z urzędników rosyjskiej administracji obowiązany był do zapoznania się z nim za własnoręcznym podpisem. W przypadku, gdyby mimo to doszło do użycia języka polskiego, na urzędy nałożono karę w wysokości 25 rubli. Dodatkowo urzędnik, który nie zastosował się do nakazu musiał uiścić opłatę rzędu 10 rubli. Uzyskane w ten sposób pieniądze trafiały na specjalny fundusz „Jego Przenajświetniejszego” (tj. cara), przeznaczony na zapomogi rodzinom, które doznały krzywd ze strony buntowników (tj. uczestników powstania styczniowego).

Tomasz Fiedorowicz

Ukazy Rządu Gubernialnego Grodzieńskiego adresowane do Dumy Miasta Białegostoku z 23 stycznia oraz 8 maja 1864 roku znajdują się w zespole archiwalnym Akta Miasta Białegostoku 1838 – 1944, sygn. 4, k. 5 i 12.