>>  12 stycznia

1797 - List Izabeli Branickiej

W 1748 r. Jan Klemens Branicki poślubił 18- letnią Izabelę Elżbietę z Poniatowskich. Izabela była trzecią żoną 59-letniego hetmana. Małżeństwo zawarte było ze względów politycznych. Spodziewano się przez nie związać przyszłego wodza sił koronnych z Czartoryskimi i ich poglądami. Ślub miał miejsce w kościele Św. Krzyża w Warszawie. Koronę ślubną pannie przypinała osobiście królowa. Izabela wniosła mężowi niemal półmilionowy posag. Dzięki wprowadzeniu młodej małżonki do pałacu, rozpoczęto jego gruntowną przebudowę. Zmieniono wystrój wnętrz, a także przekształcono i uporządkowano ogród. Wszelkie prace prowadzone były pod czujnym okiem Branickiej. Od 1752 r. żonę Branickiego nazywano hetmanową wielką koronną, a od 1762 r. nosiła tytuł „Pani Krakowskiej”. Za sprawą hetmanowej w Białymstoku otworzono w mieście szkołę. „Pani Krakowska” niosła pomoc finansową dla pensji córek urzędników dworskich, wspierała też szkoły: parafialną oraz paziów, a także inne placówki. Za jej przyczyną dwór zatrudnił lekarza. Ponadto funkcjonowała pensja dworska, której poziom znacznie przewyższał, ten ze szkoły elementarnej. Izabela była niezwykle jak na ówczesne czasy światłą osobą, posiadła obszerny księgozbiór, w którego skład wchodziły znane dzieła literatury zarówno polskiej, jak i obcej. Jej bibliotekę wzbogacały dodatkowo podręczniki szkolne i czasopisma jak również Księgi Elementarne, będące dziełem Komisji nad Edukacją Młodzi Szlacheckiej dozór Mającej. Okres panowania Branickiej w Białymstoku był niezwykle korzystny dla białostockiej oświaty. Za jej panowania w mieście utworzono pierwszą szkołę średnią, była to „Szkoła Akademicka Zgromadzenia Białostockiego”, podległa bezpośrednio Szkole Głównej Wileńskiej. Branicka łożyła na jej cel pieniądze.

O pałac Branickich obijały się wszystkie ważniejsze wydarzenia w kraju, tam też biło jedno ze źródeł wartkiego potoku dziejów całego XVIII wieku. Gościli w nim królowie polscy August II Mocny, August III oraz Stanisław August Poniatowski, bywali tam również znamienici goście z zagranicy m. in. Cesarz Austrii Józef II i Paweł, imperator Wszechrosji jak również wielu posłów z Turcji, Francji, Prus. Izabela była też mecenasem sztuki, zapraszała do Białegostoku artystów o światowej sławie. Hetmanowa dbała również o zaopatrzenie pałacowej spiżarni, dostarczano do niej wino z Węgier, angielskie piwo z Warszawy, śledzie i sól z Gdańska. Z Białegostoku zaś eksportowano węgiel drzewny, zboża, kasze oraz płótna.

Oprócz Białegostoku terenem działań Branickiej były: Bielsk Podlaski, Dolistowo, Goniądz. Za jej przyczyną w wymienionych miastach wzniesiono nowe obiekty. Izabela podjęła kroki zmierzające do uporządkowania Bielska wówczas, gdy Stanisław August mianował ją starościną bielską. Prace rozpoczęto od budowy ratusza. Kolejnym budynkiem tam wybudowanym był kościół, który jest jednym z ciekawszych przykładów klasycystycznej architektury sakralnej. Za czasów „Pani Krakowskiej” ratusz powstał też w Hołowiesku i Goniądzu, wybudowano liczne budynki gospodarcze również w innych dobrach np. folwark w Rybołach.

Po śmierci Jana Klemensa Branickiego w 1771 r. Białystok wraz z całą masą spadkową znalazł się w rękach Potockich, którzy byli krewnymi hetmana. Izabela miała zapewnione tu dożywocie. Pomimo tego miasto nie straciło na swej świetności i popularności. Izabela nadal się nim pieczołowicie opiekowała, pałac wciąż gościł monarchów oraz wielu innych dostojników. Życie w mieście toczyło się swoim dotychczasowym rytmem.

Sytuacja zmieniła się dopiero w 1795 r., wówczas to Białystok w wyniku III rozbioru Polski wszedł w skład państwa Hohenzollernów. Branicka, jako dożywotnia właścicielka miasta z uwagą śledziła działania pruskiej administracji. Stało się to przyczyną licznych sprzeciwów z jej strony. Powodem jednego z nich był fakt, iż Prusacy w celu uzyskania kolejnej drogi dochodu nałożyli na dwór podatek, który miał wesprzeć miejski fundusz policyjny. Od Pani Krakowskiej 12 stycznia 1797 r. uzyskali odpowiedź, w której hetmanowa stwierdziła, że dwór zlokalizowany jest poza granicą miasta, ponieważ umiejscowiony jest na wiejskim obszarze Słobody, a co za tym idzie zwolniony jest z jakichkolwiek podatków na rzecz miasta.

Ewa Zalewska

Informacje dotyczące relacji pomiędzy Izabelą Branicką a władzami pruskimi znajdują się w zespole archiwalnym: Kamera Wojny i Domen w Białymstoku 1795-1807. List Izabeli Branickiej z 12 stycznia 1797 roku do króla pruskiego w sprawie podatku zawarty jest w jednostce archiwalnej o sygnaturze 2450, k. 41.