>>  14 lutego

1946 - powszechny sumaryczny spis ludności Polski

Rada Ministrów postanowiła rozporządzeniem z dnia 10 stycznia 1946 r.(Dz. U. R. P. Nr 4 poz. 37 z dnia 13 II 1946 r.) przeprowadzenie w całym kraju w dniu 14 lutego powszechnego sumarycznego spisu ludności. Był to jeden z pierwszych powojennych spisów ludności. Sytuacja, która panowała w kraju w 1946 roku zdecydowanie nie była sprzyjająca do przeprowadzenia spisu. W momencie organizowania spisu w Polsce nadal trwał proces migracji ludności. Związany był on z repatriacją Polaków z Zachodu i Wschodu., wysiedlaniem Niemców, przesiedlaniem Białorusinów i Ukraińców. Pomimo że takie uwarunkowania groziły szybkiej dezaktualizacji spisu, to jednak przeprowadzenie go w warunkach tuż powojennych było konieczne. Wymagały tego plany odbudowy zrujnowanej gospodarki, do których realizacji niezbędne były dane w postaci zgodnych z rzeczywistością informacji dotyczących stosunków ludnościowych.

Jednak w aktualnych warunkach należało odrzucić koncepcje normalnego, imiennego spisu ludności do czasu zakończenia ruchów migracyjnych wewnątrz państwa i poza jego granicami. Dlatego tez podjęto decyzje o przeprowadzeniu sumarycznego spisu, który miał odzwierciedlić wyłącznie aktualny stan ludności. Dane, jakie zamierzano uzyskać, ograniczono do niezbędnych informacji demograficznych. Program spisu przewidywał podział ogólnej liczby ludności według wieku, płci i narodowości. Mianowicie uwzględniono podział według płci z wyszczególnieniem trzech podstawowych grup wiekowych: poniżej 18 lat, 18-59 oraz powyżej 60 lat. Kwestia kryterium wieku była szczególnie ważna dla ustalenia liczby osób w wieku produkcyjnym, czyli zdolnych do pracy. Ponadto wzięto pod uwagę podział według narodowości na: Polaków, osoby wobec których, toczy się postępowanie weryfikacyjne bądź rehabilitacyjne, Niemców i w łącznej sumie pozostałych mniejszości. Jednocześnie na wniosek ministra oświaty ustalono przeprowadzenie imiennego spisu urodzonych w latach 1927-1946 na Ziemiach Odzyskanych dla potrzeb administracji szkolnej. Dodatkowo spis imienny został przeprowadzony w mieście stołecznym Warszawie.

W województwie białostockim za organizację spisu był odpowiedzialny wice wojewoda Wacław Białkowski1

Wyznaczenie terminu spisu na dzień 14 lutego nie było dziełem przypadku. Organizacja spisu przypadała na okres najniższego nasilenia wędrówek ludności oraz przed rozpoczęciem wielkich prac sezonowych w rolnictwie i budownictwie.

Spis swoim zakresem obejmował wszystkie osoby obecne w dniu spisu na terenie całego państwa (według stanu o północy z dnia 13. na 14 Lutego 1946r.).

Aparat spisowy opierał się na władzach powiatowych administracji ogólnej oraz zarządach miast: Warszawa, Kraków, Łódź i Gdańsk. Dalszy podział terenowy obejmował gminy miejskie i wiejskie, sołectwa (gromady), obwody spisowe. Najniższą podstawową jednostką terenową był okręg spisowy (zgodnie z instrukcją każdy okręg obejmował około 600 mieszkańców). Komisarze mieli wyznaczony termin przeprowadzenia spisu w sowim okręgu od 14 do 17 lutego.

Bezpośrednie czynności spisowe dokonywane były przez komisarzy spisowych, którzy w większości rekrutowali się spośród pracowników administracji. Do przeprowadzenia spisu zaangażowano około 57 tys. rachmistrzów.

Spisu nie udało się przeprowadzić w powiecie leskim w woj. rzeszowskim. Powodem tego były trwające w tym regionie walki między wojskiem polskim a ukraińską partyzantką.

Wstępne wyniki spisu podano w prasie 26 marca 1946 roku. Natomiast wyniki szczegółowe uwzględniające podziały według płci i trzech podstawowych grup wieku, województw (z podaniem liczby Polaków, Niemców i innych) powiatów, miast i gmin wiejskich ukazały się w 1947 roku nakładem GUS. Zapowiadana publikacja zawierająca dane o ludności w podziale według narodowości nie ukazała się nigdy.

Według danych spisu, Polska w 1946 roku posiadała populację wielkości 23 mln. 930 tys. Kolejny spis, tym razem imienny, został przeprowadzony w 1950 roku w okresie stabilizacji demograficznej państwa.

W 1946 roku województwo białostockie liczyło zaledwie 917 tys. mieszkańców. Dla porównania według danych spisu powszechnego z 1931 roku w białostockim mieszkało ponad półtora miliona mieszkańców. Przyczyną takiej zapaści demograficznej nie były wyłącznie działania wojenne. Na znaczący spadek liczby ludności wpłynęła również zmiana przebiegu wschodniej granicy Rzeczpospolitej. Od Polski zostały odłączone oraz wcielone do granic Sowieckiej Białorusi wschodnie powiaty przedwojennego województwa białostockiego, a mianowicie: grodzieński (bez gminy Krynki); Wołkowyski (bez gminy Narewka) oraz część augustowskiego (gmina Sopoćkinie). Sytuacje demograficzną województwa w skali całego kraju obrazuje poniższe zestawienie tabelaryczne.

województwo

liczba

ludność

Miasta

Gminy wiejskie

Ogółem

Mężczyźni

kobiety

Łódzkie

28

232

1774290

830 209

942 211

Kieleckie

27

212

1717368

804 519

912 784

Lubelskie

29

236

1889650

1008069

700 101

Białostockie

35

128

917 568

431 177

486 328

Olsztyńskie

36

136

351 828

152 396

199 432

Wrocławskie

103

292

1941149

809 650

1131499

Śląskie

54

298

2823351

1207631

1615700

Krakowskie

43

186

2133389

984 836

1148563

Rzeszowskie

38

153

1535400

716 976

819 394

Miasto st. Warszawa

1

-

478 755

198 771

279 984

Warszawskie

47

273

2114415

977 823

1136592

Białostockie pod względem ludnościowym plasuje się dopiero na przedostatnim miejscu. Jedynie województwo olsztyńskie jest na niższym miejscu. Wynika to z faktu trwania na terenach byłych Prus Wschodnich akcji wysiedleńczej ludności niemieckiej oraz osiedlania się tu repatriantów z Kresów. Natomiast najliczniejsze demograficznie są województwa: śląskie, krakowskie i warszawskie, których liczba mieszkańców ponad dwukrotnie przewyższa białostockie.

Liczba ludności stolicy województwa ze 107 tys. (w roku 1939) zmniejszyła się do 56 tys. Działania wojenne, a w szczególności polityka eksterminacji ludności żydowskiej prowadzona przez nazistowskiego okupanta przyczyniła się do zniknięcia z krajobrazu miasta społeczność żydowskiej, której liczba przed 1939 rokiem była szacowana na około 43 tys.

Z zestawienia możemy również uzyskać informacje o wskaźniku feminizacji2 w województwie. Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że wynosi on 112,7, czyli na 100 mężczyzn przypada prawie 113 kobiet. Przy założeniu, że prawidłowy wskaźnik feminizacji wynosi 103, to w przypadku białostockiego znacząco odbiega od normy. Największy wskaźnik feminizacji posiadało województwo śląskie. Wynosił on tu aż 133,7.

Do powojennego województwa białostockiego dołączone zostały częściowo ziemie z terenów dawnych Prus Wschodnich. Chodzi tu o powiaty: olecki, ełcki oraz gołdapski. Największym ludnościowo był powiat bielski o łącznej liczbie ponad 198 tys. mieszkańców. Powiat bielski obszarowo obejmował obecne trzy powiaty ( wydzielone w 1952 r.): bielski, hajnowski, siemiatycki oraz częściowo wysokomazowiecki. Najmniejszym pod względem liczby ludności był powiat gołdapski liczący zaledwie 2,5 tys. mieszkańców.

Powiaty

liczba

ludność

Miasta

Gminy wiejskie

Ogółem

Mężczyźni

kobiety

Augustów

1

7

42 178

19 646

22 532

m. Białystok

1

-

56 758

24 325

32 434

Białystok

8

15

137 250

65 193

72 053

Bielsk

6

17

198 470

94 031

104 439

Ełk

1

12

21 595

10 299

11 296

Gołdap

1

4

2 592

1 262

1 330

Łomża

6

19

140 657

65 732

74 925

Olecko

1

6

12 285

5 953

6 329

Sokółka

1

12

89 939

43 273

46 666

Suwałki

2

16

79 354

36 793

42 561

Szczuczyn

3

10

55 910

26 453

29 457

Wys. Mazowieckie

4

10

80 577

38 217

42 306

Razem

35

128

917 565

431 177

486 328

Spis sumaryczny obowiązywał do 1950 roku, kiedy to przeprowadzono pieszy powojenny imienny (pełny) spis ludności. Udało się go zrealizować dopiero po pięciu latach, gdyż tak długo trwał proces migracji ludności, a sytuację dodatkowo skomplikowała akcja przymusowego przesiedlenia ludności ukraińskiej z woj. rzeszowskiego.

Janusz Danieluk
 

Obwieszczenie w sprawie przeprowadzenia powszechnego sumarycznego spisu ludności w dniu 14 lutego 1946 r. znajduje się w zespole: Zbiór afiszów i druków ulotnych, nr zesp. 376, sygn. 126


1 Wacław Białkowski (1905-1978) – polski urzędnik państwowy, białostoczanin. Od 1944 roku objął funkcję wicewojewody białostockiego. Urząd sprawował do 1949 r. W czasie swej pracy na Podlasiu trzykrotnie pełnił obowiązki wojewody w związku z częstymi zmianami na tym stanowisku (1945 r., 1947 r., 1948 r.). Był pełnomocnikiem rządu do spraw nacjonalizacji przemysłu w woj. białostockim. Od 1949 r. objął funkcje wicewojewody warszawskiego, którą sprawował do okresu reformy znoszącej stanowisko wojewody. Odznaczony min. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotym i Srebrnym Krzyżem Zasługi.

2 Wskaźnik feminizacji – określa ile kobiet w danym społeczeństwie przypada na 100 mężczyzn