1943 - Ostateczna likwidacja żydowskiego getta w Białymstoku

22 czerwca 1941 roku rozpoczęła się wojna między III Rzeszą a Związkiem Radzieckim. Wojska radzieckie kompletnie zaskoczone tym atakiem nie były w stanie stawiać skutecznego oporu przeciw wojskom niemieckim. Już po pięciu dniach Niemcy wkroczyli do Białegostoku. Trzy tygodnie później (22 lipca 1941 r.) tereny Białostocczyzny, pod nazwą Bezirk Bialystok zostały włączone do terytoriów II Rzeszy. Szefem tejże jednostki administracyjnej został mianowany Erich Koch, pełniący już funkcję zarządcy Prus Wschodnich. Na nowo włączonym do Niemiec obszarze władze niemieckie podjęły działania mające na celu fizyczną eliminację ludności żydowskiej. W operacji tej można wyróżnić kilka etapów.

Pierwszymi oznakami tego procesu były masowe egzekucje osób wyznania mojżeszowego, które miały miejsce tuż po wkroczeniu Niemców. W ich wyniku zamordowano do połowy lipca 1941 w samym tylko Białymstoku około 6000 Żydów. II etap polegał na ograbieniu Żydów z ich majątku. W specjalnym zarządzeniu nakazano im wniesienia okupu w postaci określonej kwoty pod postacią gotówki,złota oraz srebra. Następnym krokiem było pozbawienie ludności żydowskiej ich własnych domów, nakazując im jednocześnie przeprowadzkę do wydzielonych dzielnic (gett). W Białymstoku przesiedlania te trwały od 20 końca lipca 1941 r. Po 1 sierpnia 1941 r. żaden wyznawca religii mojżeszowej nie mógł mieszkać poza terenem getta.

Getto obejmowało swym zasięgiem ulice: Białą, Białostoczańską, Chmielną, Ciepłą, Częstochowską, Giełdowską, Górną, Grajewską, Jurowiecką, Kosynierską Książęcą, Kupiecką, Nowogródzką, Nowy Świat, Piotrkowską Polną, Różaną, Smolną, Szlachecką, Wąską, Żydowską, także części ulic Częstochowskiej, Grajewskiej, Żytniej. Wydzielony teren otoczono wysokim solidnym drewnianym parkanem zabezpieczonym od góry drutem kolczastym.

Władzę w getcie sprawowała, powołana przez administrację niemiecką, Rada Żydowska (tzw. Judenrat) oraz powołana spośród Żydów policja. Warunki życia w getcie były bardzo ciężkie. Według różnych danych na wydzielonym obszarze mieszkało 50 tys. – 60 tys. Żydów, co oznacza, że na jedną osobę przypadało ok. 3 metrów kwadratowych powierzchni. Aby żyć, mieszkańcy getta musieli pracować. W tym celu na terenie getta uruchomiono fabryki i warsztaty, produkujące na potrzeby armii niemieckiej. Dodatkowo Niemcy organizowali pracę dla Żydów poza terenem getta. Za wykonywaną pracę Żydzi otrzymywali głodowe racje żywnościowe. Początkowo w postaci 0,5 kg chleba, a później już tylko 0,3 kg. Należy tu podkreślić, że Żydzi nie mogli pod groźbą kary śmierci przebywać poza gettem bez specjalnych przepustek, ani nabywać poza nim żywności.

Pod koniec roku 1942 zlikwidowano administrację żydowską w getcie (Judenrat oraz policję żydowską) i władzę nad nim objęły Gestapo oraz jednostki SS. Był to wstęp do stopniowej likwidacji getta w Białymstoku, a tym samym ostatniego etapu eksterminacji Żydów. Pierwsze transporty Żydów wyruszyły do obozu koncentracyjnego w Treblince w lutym 1943 r. W ramach tej akcji wywieziono przeszło 10 tys. osób.

Ostateczna likwidacja getta nastąpiła 16 sierpnia 1943 r. Podczas akcji wywożenia Żydów do obozów koncentracyjnych i obozów pracy, wybuchło powstanie bojowników żydowskich pod przywództwem Mordechaja Tannenbauma (Tamarofa). Celem powstańców było zrobienie wyłomu w parkanie otaczającym getto i umożliwienie w ten sposób ucieczki Żydów do Puszczy Knyszyńskiej. Niestety plan uwolnienia się nie powiódł się, ponieważ wojska niemieckie otoczyły getto szczelnym kordonem. Walki słabo uzbrojonych powstańców trwały jedynie przez cztery dni, tj. do 20 sierpnia 1943, kiedy to zdławiono ostatni punkt oporu. Szacuje się, że do obozów zagłady wywieziono przeszło 30 tys. Żydów.

Tomasz Fiedorowicz

Niemiecki plan miasta Białegostoku z roku 1942 z zaznaczonym obszarem getta żydowskiego jest przechowywany w Aktach miasta Białegostoku sygn. 139 (powyżej zaprezentowany został jego fragment).