1749 – Potwierdzenie przez Augusta III fundacji

Aleksandra Chodkiewicza, marszałka nadwornego

dla cerkwi i monasteru supraskiego

Monaster supraski został fundowany w 1498 r. W tym roku wojewoda nowogródzki i marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego Aleksander Chodkiewicz wraz z arcybiskupem smoleńskim Józefem Sołtanem ufundowali zgromadzenie zakonne w Gródku. Większość sprowadzonych mnichów pochodziła z klasztorów kijowskich. Pierwotne usytuowania monasteru w pobliżu dużego grodu z zamkiem, nie było korzystne dla spełnienia wymogów życia monastycznego. Wkrótce część mnichów powróciła do Kijowa, a pozostała przeniosła się w 1500 r. na uroczysko Suchy Hrud (obecne miejsce usytuowania Ławry Supraskiej). W 1501 r. wybudowano tam cerkiew drewnianą pw. Św. Jana Teologa. W latach 1503 – 1511 zbudowano cerkiew murowaną pw. Zwiastowania NMP. Fundacja cerkwi klasztornych została potwierdzona w 1505 r. toposem patriarchy konstantynopolitańskiego Joachima. Monaster przez XVI wiek wchodził w skład diecezji metropolitalnej i podlegał bezpośredniej jurysdykcji metropolity kijowskiego. W ciągu XVI wieku ośrodek klasztorny stał się ważnym centrum kulturowym w Rzeczpospolitej. Monaster utrzymywał bliskie kontakty z Kijowem (Ławra Pieczerska), Moskwą, Serbią, Bułgarią, Grecją (ośrodki klasztorne na Górze Athos). Mnisi suprascy posiadali bardzo bogaty inwentarz biblioteki klasztornej, w której znajdowało się około 200 rękopiśmiennych drukowanych ksiąg. W swoim księgozbiorze posiadali min. Minieja Czetnaja, najstarszy zabytek piśmiennictwa cyrylickiego na ziemiach polskich z początków XI. Został on przywieziony do Supraśla w 1582 r. przez patriarchę serbskiego i bułgarskiego Gabriela.

W 1589 r. patriarcha Konstantynopola Jeremasz II podporządkował bezpośrednio swojej jurysdykcji archimandrytę (przeora) monasteru Tymoteusza Złobę.

W 1596 r., w trakcie trwania Synodu Brzeskiego archimandrytą supraskim był Hilarion Massalski. Uczestniczył on w Synodzie unijnym i był przeciwny przyjęciu unii kościelnej. Wziął on udział w synodzie antyunijnym, podczas którego podpisał się pod postanowieniem tegoż synodu o zdjęciu metropolity (Michała Rohazy) i biskupów prawosławnych, którzy opowiedzieli się za jednością kościelną.

Po śmierci Michakla Rohazy w1598 r. nowy metropolita Hipacy Pociej, który przyjął unię, nakazał Hilarionowi Massalskiego opuszczenia Supraśla. Konflikt pomiędzy mnichami a hierarchą unickim zakończył się ostatecznie w 1614 r. kiedy to klasztor przeszedł na nowy obrządek. W 1635 r. monaster supraski przyjął regułę zakonna św. Bazylego Wielkiego. W monastycyzmie wschodnim każdy klasztor dobierał sam regułę, zgodnie z którą mnisi musieli kierować się w swoim życiu zakonnym. Monastery posiadały szeroką autonomię, gdyż miały prawo wyboru swego zwierzchnika (archimandryty), a bezpośrednimi ich przełożonymi byli metropolici. Po wprowadzeniu unii wszystkie monastery unickie przyjęły jedną regułę zakonną Św. Bazylego. Utraciły one niezależność wewnętrzną. Nastąpiła scentralizowanie życia zakonnego poprzez powstanie kongregacji zakonnej bazylianów, której organem instytucjonalizującym życie zakonne miały być kapituły generalne. Zakon poprzez swoją strukturę upodobnił się do zachodniej tradycji klasztornej. Reformę zakonu bazylianów dokonał Józef Welamin Rutski, unicki metropolita kijowski w latach 1613 – 1637. Zreformował on zakon bazylianów. W 1616 r. autonomiczne klasztory połączył w kongregację pod wezwaniem św. Trójcy z protoarchimandrytą na czele, który podlegał bezpośrednio władzy metropolity.

W analizowanym dokumencie król August III na prośbę ówczesnego unickiego metropolity kijowskiego, halickiego, całej Rusi i Litwy potwierdza fundację monasteru supraskiego przez Aleksandra Chodkiewicza, marszałka hospodarskiego, dzierżawcy knyszyńsiego, ostryńskiego, wilejskiego, który „nadał i fundował na wieczne czasy cerkiew i monaster supraski”. Swoją decyzję August III opiera na dokumencie Zygmunta III wydanego 31 stycznia 1623 r., który zatwierdził fundację Chodkiewicza.

Metropolita Rutski zwraca się z prośbą o oblatowanie dokumentu do „(…) ksiąg kanceraryi naszej wpisać, który wpisując słowo do słowa(…)”. W źródle znajduje się opis uposażenia monasteru: „(…) dozwoliliśmy im z tej Puszczy [knyszyńskiej] na budowanie i wszystkie potrzeby drwa brać i ogród i sad mieć i łąki w puszczy naszej kosić i na tych rzeczkach [Brzozówka i Grabówka – między tymi strumykami znajdowało się uroczysko »Suchy Hrud«] sadzawki rybne, stawy na Rzece Supraśli Igumenowi i braci jego w tym monastyrze na wiecznemi czasy mieć(…)”. Mnisi otrzymali również folwark choroski z miasteczkiem, który później oddali za rekompensatą. Ową rekompensatą za Choroszcz były dobra Chodkiewiczów na Polesiu, a mianowicie osady danników: Chorostowo, Pużycze, folwark Klewin, obręb Matejki. Dokument potwierdzał własność Topilca, Fast, Porosłów. Chodkiewicz wyznaczył również granicę ziemi puszczańskiej, którą wydzielił ze swoich dóbr dla monasteru. Własność gruntów klasztornych sięgały: „(…) od rzeki Krajniec gdzie ona w Rzekę Supraśl weszła a od tego ujścia rzeką Kraśnicą w górę do Łazień Diatełowych mając ie po prawej stronie do Drozki a tą drożką na tą Diatełowską przez bor jadąc niemal w dolinę za tą doliną z tejże drożki powrócić w lewo prosto przez bór do wierzchu lasu ku nodze [Cilczanki?] i brzegiem lasu tego mając go po prawej stronie w rzece [Cilczankę?] ku mostowi którędy idzie droga z monasteru do Zamku i odtąd tą już rzeczką aż w Rzekę Supraśl wyżej monastyra: po prawej puszcza nasza a po lewej monasterska i odtąd Rzeką Supraślem w dół około monastyra, znowu do tegoż uyscia gdzie Kraśnika w Supraśl wpada. Maią zakonnicy ten Obręb Puszczy z Sianożęciem, daninami, z Młynami i Jazami w Obrębie swoim na ten Monaster wiecznie trzymać (…)”. Ponadto mnisi otrzymali prawo wyrębu drzew w swoim Obrębie (ale tylko na własne potrzeby bieżące, a nie na handel). W dokumencie jest wymienione imię archimandryty Sergiusza Kimbara, dla którego Chodkiewicz gwarantował prawa własności monasterskiej. Kimbar był pierwszym archimandrytą supraskim piastującym swoją posługę bożą w latach 1532-1565. Chodkiewicz zastrzegł, że prawo wyboru nowego przełożonego mają wyłącznie mnisi suprascy. Po przyjęciu przez klasztor unii ta zasada została zarzucona, a bezpośrednim zwierzchnikiem monasteru był biskup diecezjalny. Chodkiewicz zastrzega sobie jednak prawo lokatorskie, jako że był fundatorem monasteru.

Dokument wydany został w Knyszynie, a analizowane źródło jest kopią, która znajduje się w zespole Kamery Wojny i Domen w Białymstoku. W akcie pominięta została data wydania oryginału. Źródło to zasługuje na uwagę choćby z tego względu, że nawiązuje swoją treścią do dwóch tradycji supraskiego klasztoru, a mianowicie „greckiej” (prawosławnej) i unickiej (grecko - katolickiej).

Okres „unickiej historii” klasztoru przypadał na lata (1614) 1635 – 1824 r. Cezura końcowa związania jest z przejęciem monasteru przez mnichów prawosławnych. W okresie unickim zakonnicy poddani zostali bezpośredniej kontroli biskupów metropolity. Zmienił się charakter życia religijnego. Klasztor zaczął pełnić funkcję ośrodka rezydencjalnego biskupów. W latach 1645 – 1652 wybudowano pałac archimandrytów, pełniący funkcję rezydencjalną. Wybudowano także inne pomieszczenia klasztorne, folusze, młyny. Z polecenia metropolity Cypriana Żochowskiego założono włoskie ogrody i sadzawki rybne. W II poł. XVIII w. wybudowano bramę z dzwonnicą. W okresie pobytu w klasztorze metropolity Leona Kiszki od roku 1728 rozpoczęto wznoszenie pomieszczeń klasztornych ze strony południowej zachodniej i wschodniej. W rezultacie powstał cały zespół klasztorny z pałacem opatów, budynkami dla braci zakonnych, bamą-dzwonnicą i pomieszczeniami gospodarczymi. Ponadto Klasztor supraski był najlepiej, po Ławrze Kijowskiej, uposażonym monasterem, który posiadał swoje dobra nie tylko w obrębie Puszczy Knyszyńskiej, ale również na Pińszczyźnie. Taki stan rzeczy utrzymał się do 1796 r., kiedy to dobra klasztorne skonfiskowały władze pruskie.

Janusz Danieluk

Dokument Augusta III znajduje się w zespole archiwalnym Kamera Wojny i Domen
w Białymstoku, sygn. 1957, k. 2-5.