1939 - Agresja ZSSR na Polskę

Zawarty 23.VIII.1939 r. pomiędzy III Rzeszą, a Związkiem Radzieckim pakt o nieagresji (tzw. Pakt Ribbentrop – Mołotow) formalnie miał zabezpieczyć Adolfa Hitlera przed stworzeniem silnej koalicji antyniemieckiej. Faktycznie natomiast był on podpisanym na 10 lat układem sojuszniczym, a dołączony do niego tajny protokół określał przyszły kształt (dokładniej mówiąc – podział) Europy Środkowo – Wschodniej. Założenia omawianego aneksu przewidywały, że w przypadku zaistnienia możliwości zmian granic w Europie, strefy wpływów obu sygnatariuszy układu przebiegać będą wzdłuż linii Wisły. W praktyce oznaczało to podział terytoriów państw położonych między Bałtykiem, a M. Czarnym pomiędzy ZSSR i III Rzeszę. Zgodnie z gwarancjami sojuszniczymi, Stalin miał się zobowiązać do ataku na Polskę, w przypadku gdyby znalazła się ona w stanie wojny z III Rzeszą.

Bezkompromisowe dążenie Hitlera do zdobycia narodowi niemieckiemu „przestrzeni życiowej” wyrażające się coraz śmielszymi żądaniami wobec Polski, doprowadziło do wybuchu zbrojnego konfliktu między oboma państwami (1.IX.1939 r.). Zgodnie z zawartym jako aneks do wspomnianego już Paktu Ribbentrop – Mołotow tajnym protokołem, rozpoczęcie działań zbrojnych Związku Radzieckiego przeciw Polsce było jedynie kwestią czasu. Jednakże warunkiem rozpoczęcia przez ZSSR działań militarnych było zakończenie trwającego na terytorium Mandżurii i Mongolii konfliktu japońsko – sowieckiego. Do zawarcia układu rozjemczego doszło 16.IX.1939 r., co pozwoliło skierować uwagę Stalina na terytorium zachodniego sąsiada.

Geograficzne położenie wschodnich terenów Polski w naturalny sposób opóźniło natarcie wojsk III Rzeszy (choć przeloty samolotów niemieckich niepokoiły Białostoczan już od pierwszych dni konfliktu). Pierwszy kontakt bojowy z oddziałami brygady fortecznej „Lötzen” miał miejsce 13.IX.1939 r., ostatecznie Białystok został zajęty dwa dni później. W obawie przed nadciągającą linią frontu ewakuowano w kierunku wschodniej granicy kraju część urzędników, funkcjonariuszy Policji Państwowej oraz ważniejsze archiwalia. Niestety położenie Białostocczyzny na wschodnich rubieżach kraju, będące atutem w chwili ataku III Rzeszy, stało się przekleństwem w obliczu agresji ZSSR. 17.IX.1939 r. o godz. 3 w nocy Związek Radziecki w nocie dyplomatycznej ogłosił upadek państwa polskiego, co skutkowało (wg Stalina) wypowiedzeniem obowiązujących między państwami traktatów (w tym ustalającego granicę polsko – radziecką traktatu ryskiego z 1921 r. i paktu o nieagresji z 1932 r.) oraz koniecznością wkroczenia Armii Czerwonej w celu ochrony zamieszkujących wschodnie tereny Polski Białorusinów i Ukraińców. Sąsiedztwo wschodniej granicy spowodowało, że Białystok (jak i inne miasta ściany wschodniej) przyjął jedno z pierwszych uderzeń wkraczających oddziałów radzieckich. Zaskoczenie było tym większe, że wschód był dotychczas naturalnym kierunkiem ewakuacji części sił zbrojnych oraz niektórych ośrodków administracyjnych.

Na podstawie zgromadzonych w Archiwum Państwowym w Białymstoku akt Sądu Grodzkiego udało się wstępnie ustalić (prace trwają nadal) i opracować krótkie biogramy około 50 mieszkańców Białegostoku (głównie wojskowych i funkcjonariuszy Policji), którzy zginęli 17.IX.1939 r. lub też zostali zatrzymani i rozbrojeni przez wkraczające oddziały radzieckie, a po kilku miesiącach rozstrzelani przez NKWD. Wśród opracowanych biogramów znajduje się między innymi notka biograficzna Marka Pietrzyka, który to jako jeden z pierwszych poniósł śmierć w wyniku podjętej przez Związek Radziecki akcji zbrojnej. Będąc zawodowym sierżantem WP, pełnił funkcję dowódcy strażnicy Korpusu Ochrony Pogranicza w miejscowości Kopciowo (pow. Dzisna – obecnie na terenie Białorusi). Zginął na posterunku 17.IX.1939 r. o godz. 4 rano (w czasie przekraczania granicy Polski przez wojska radzieckie), tj. zaledwie godzinę po wydaniu przez zastępcę Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSSR wspomnianej wyżej noty o upadku państwa polskiego będącej pretekstem do wkroczenia Armii Czerwonej na tereny Polski. Pilot zawodowy – plutonowy 5 Pułku Lotniczego w Lidzie (obecnie na Białorusi) Władysław Borys zginął w podobnych okolicznościach. Naoczny świadek wydarzeń zeznał: „...Przebywając na lotnisku zaobserwowałem jak nasz samolot zrobił krąg nad lotniskiem i gdy podniósł się wyżej to raptem padł strzał do samolotu i ten samolot podniósł się w powietrze, a wobec tego, że był załadowany bombami – nastąpiła eksplozja i szczątki samolotu spadły tylko na ziemię…” Wśród ewakuowanych w nocy z 10 na 11 września 1939 r. przed zbliżającym się frontem urzędników i funkcjonariuszy wymienić można zamieszkałego na stałe w Białymstoku Aleksandra Wieczorka. Jako inżynier chemik, ppor. rezerwy WP przydzielony został do Instytutu Technicznego Uzbrojenia, następnie ewakuowany wraz z całym Instytutem na Wschód. 17.IX.1939 r. został zatrzymany przez władze radzieckie w okolicach Wilna, przebywał w obozie jenieckim w Kozielsku – rozstrzelany wiosną 1940 r. (ostatni list z obozu przesłał 5.III.1940 r.). Franciszek Rymaszewski funkcjonariusz II Komisariatu Policji Państwowej w Białymstoku wyznaczony został do konwojowania Archiwum Komendy Wojewódzkiej Policji Państwowej w Białymstoku – pod koniec września 1939 r. na Polesiu dostał się do niewoli sowieckiej (prawdopodobnie taki sam los spotkał konwojowane akta), umieszczony w obozie jenieckim w Ostaszkowie (ostatnią kartkę z obozu przesłał 1.II.1940 r.). To jedynie kilka przykładów, podobny los spotkał wielu innych mieszkańców Białostocczyzny – poniżej przedstawiamy wstępny spis osób zatrzymanych w pierwszych dniach agresji radzieckiej (na razie jedynie funkcjonariuszy służb mundurowych):

Funkcjonariusze Policji Państwowej:

Domański Kazimierz – posterunkowy;

Gorelik Piotr – przodownik;

Gregorczuk Aleksander;

Hyzicki Edward;

Joćko Michał;

Kaczorowski Stanisław – przodownik;

Kochaniak Ludwik – st. posterunkowy;

Kondracki Stefan – st. posterunkowy;

Olszewski Władysław – st. posterunkowy (III Komisariat w Białymstoku);

Paciukiewicz Antoni – plutonowy;

Piotrowicz Wacław – plutonowy;

Pluta Wojciech – st. posterunkowy;

Rymaszewski Franciszek – st. posterunkowy;

Sabatowski Franciszek – przodownik;

Staniszewski Edward;

Tomczak Józef;

Unger Wacław – podkomisarz;

Węgrzyński Władysław – przodownik;

Witkowski Tadeusz – plutonowy;

Wróbel Kazimierz – st. posterunkowy;

Wtulich Jan – przodownik;

Żołnierze WP:

Borys Władysław – lotnik 5 Pułku Lotniczego w Lidzie;

Cieśla Edward;

Gryniewicz Grenadiusz;

Karakiewicz Henryk Zenon Seweryn – kpt. WP;

Kubala Józef – oficer rez. WP;

Machnacz Zygmunt – kpt. WP;

Mańkowski Kazimierz;

Marecki Ferdynand – por. rez. WP, nauczyciel;

Maszko Władysław – ppor. rez. WP, mierniczy przysięgły;

Muliński Antoni Ignacy – kpt. 42 pp w Białymstoku;

Olszyński Roman – por. 42 pp w Białymstoku;

Pawłowski Piotr – pchor. WP;

Pietrzycki Mieczysław – 5 Pułk Lotniczy w Lidzie;

Pietrzyk Marek – Korpus Ochrony Pogranicza;

Profic Stanisław Józef – mjr WP;

Prystrom Leonard – ppor. WP;

Salmonowicz Stefan – lekarz;

Skalimowski Adam – ppor. Korpusu Ochrony Pogranicza;

Sucharski Czesław – oficer rez. WP, 42 pp w Białymstoku;

Trzpis Jan – st. wach. Żandarmerii WP, jeden z obrońców Wilna;

Wasiak Wacław – por. 42 pp w Białymstoku;

Wieczorek Aleksander – Instytut Techniczny Uzbrojenia;

Wykpisz Stanisław – ppor. rez. WP, 42 pp w Białymstoku,

aplikant w Sądzie Okręgowym w Białymstoku;

Bartłomiej Samarski

Informacje potrzebne do sporządzenia biogramów zgromadzono na podstawie zespołu archiwalnego Sąd Grodzki w Białymstoku (zespół 4/278/0);