1568 - Nadanie praw miejskich magdeburskich dla Knyszyna
Knyszyn to obecnie małe, bo liczące około 3 tysiące mieszkańców miasteczko położone na Podlasiu na rzeką Jaskranką. Pierwsze wzmianki na temat tej miejscowości pochodzą z początków XVI wieku, kiedy to powstała tu właśnie wieś o tej nazwie. Początkowo Knyszyn wchodził w skład dóbr Mikołaja Radziwiłła kanclerza litewskiego, który w tym miejscu ufundował w roku 1520 kościół. W roku 1528 jego syn Mikołaj Radziwiłł, biskup żmudzki, świadomy tego, że dobra knyszyńskie zajęte przez Radziwiłów zostały nieprawnie, przepisał je królewiczowi Zygmuntowi Augustowi. To właśnie ostatni z dynastii Jagiellonów wywarł największy wpływ na dalsze losy Knyszyna, który jest określany mianem złotych czasów tego miasta.
Zygmunt August uwielbiał polowania a jednym z ulubionych miejsc łowów były m.in. lasy Puszczy Knyszyńskiej. Knyszyn był miejscem, gdzie znajdowała się rezydencja królewska, tu też mieściła się siedziba starostwa knyszyńskiego. Udokumentowanych jest w sumie 19 pobytów króla, kiedy to zatrzymywał się Knyszynie podczas podróży z Krakowa do Wilna, co daje prawie 500 spędzonych dni.
Rezultatem licznych odwiedzin Zygmunta Augusta było nadanie praw miejskich magdeburskich dla Knyszyna, które miało miejsce 18 października 1568 r. w Warszawie. Dokument ten wyłączył mieszkańców miasta spod władzy Wielkiego Księstwa Litewskiego i nadał własne sądownictwo w sprawach cywilnych i karnych, własny samorząd miejski z burmistrzem na cele. Mieszczanie mieli prawo odwoływać się od wyroków do sądów starościńskiego i królewskiego. Aby zapewnić rozwój gospodarczy miastu, wyznaczono 4 jarmarki w roku (w dniach Trzech Króli, Niedzielę Śródpostną, Bożego Ciała oraz Narodzenia Najświętszej Marii Panny). W przywileju zaznaczono, że w tygodniu czwartek jest dniem targowym.
Miasto miało prawo posiadać ratusz, łaźnię i postrzygalnię, a także browary, kramy oraz sklepy. Ulice miasta miały być brukowane. Aby podnieść bezpieczeństwo przeciwpożarowe w Knyszynie, nakazano by kominy w domach były murowane, łaźnia miejska (tylko jedna) zaś i browary pobudowane miały być poza miastem. Za podstawę zagospodarowania przestrzennego miasta przyjęta została pomiara dokonana przez Piotra Chwalczewskiego w latach 50 - tych XVI w.
7 lipca 1572 r. w Knyszynie zmarł król Zygmunt August. Lata po śmierci ostatniego z Jagiellonów były nieszczęśliwe dla miasta, to czas klęsk nieurodzaju, epidemii. Szczególnie dotkliwy dla Knyszyna był potop szwedzki, kiedy to został on niemal zupełnie wyludniony. Okres sprzyjający dla Knyszyna otworzyły dopiero czasy zaborów. W latach 1795 – 1807 miasto było pod panowaniem pruskim. Po pokoju w Tylży zawartego między cesarzem Francji Napoleonem I a władcami Prus i Rosji Knyszyn stał się częścią obwodu białostockiego, który został przyłączony do Imperium Rosyjskiego. Wtedy to właśnie wraz z osadnictwem niemieckim zaczął się rozwijać przemysł włókienniczy. Szczególnie dynamicznie proces ten nasilił się powstaniu listopadowym i nałożeniu wysokiego cła przez Rosję na towary produkowane w Królestwie Polskim na terenie ówczesnego obwodu białostockiego zaczęło powstawać zagłębie tkackie. W szczytowym okresie rozwoju, przed I wojną światową Knyszyn liczył około 4500 mieszkańców. W wyniku działań wojennych 1914 – 1918 miasto zostało zniszczone w ¼. Podczas II wojny światowej Knyszyn poniósł bardzo duże straty, ponad 80% budynków zostało zniszczonych, wymordowano wszystkich Żydów, którzy stanowili tu trzecią część mieszkańców.
Miasto Knyszyn podczas swojej 500 letniej historii nie osiągnęło znaczniejszych rozmiarów. Przyczyn tego należy upatrywać w tym, że jego dzieje są związane z historią starostwa knyszyńskiego, którego był częścią. Starostwo po roku 1572 z prywatnych dóbr królewskich przeszły na własność skarbu państwa. Administrowały nim kolejno wielkie rody magnackie: Zamoyscy, , Gnińscy, Czapscy, Małachowscy, Krasińscy, Raczyńscy, Tyszkiewicze. W roku 1667 Jan Gniński spłacił dług zaciągnięty od kupieckiej rodziny Orsettich przez skarb państwa pod zastaw starostwa knyszyńskiego. W ten sposób starostwo to potomkowie Gnińskich mieli prawo użytkować je przez 8 pokoleń. W latach 60 i 70 tych XIX w guberni grodzieńskiej powstały dwie ważne linie kolejowe przechodzące przez Białystok: 1) Warszawa – Petersburg, 2) Brześć – Grajewo. Szczególnie ważne okazało się wytyczenie tej drugiej linii, która została poprowadzona 3 km poza obecnymi granicami Knyszyna. Głównym winnym tego stanu rzeczy był ówczesny starosta knyszyński Adam Krasiński, który nie życzył sobie, by linia kolejowa przechodziła tereny starostwa. Brak połączenia kolejowego na pewno w znaczący sposób wpłynął na rozwój miasta i bez wątpienia był jedną z przyczyn, dlaczego Knyszyn nie stał się stolicą powiatu po II wojnie światowej.
Miasto Knyszyn ma bogatą i interesującą przeszłość, której początek wiąże się z czasami Jagiellonów. Przywilej Zygmunta Augusta z roku 1568 wywarł niewątpliwie znaczący wpływ na dzieje Knyszyna, a jego skutki widać do dziś, chociażby w XVI – wiecznym układzie ulic.
Tomasz Fiedorowicz
Kopia przywileju nadającego prawa miejskie magdeburskie Knyszynowi jest przechowywana w zespole archiwalnym Kamera Wojny i Domen nr zesp. 2, sygn.3242, Osoby pragnące bliżej zapoznać się z historią Knyszyna powinny sięgnąć np. do prac J. Maroszek, Akta albo sprawy sądów miasta Knyszyńskiego, Białystok 1999; J. Maroszek Pogranicze Litwy i Korony w planach króla Zygmunta Augusta - z dziejów realizacji myśli monarszej między Niemnem a Narwią, Białystok 1999; H. Stasiewicza Knyszyn i Ziemia Knyszyńska, Knyszyn 2008; E. Chodorowskiego, Knyszyńskie szkice historyczne, t. 1- 3, Knyszyn 1997 – 2004.