1919 - odzyskanie przez Białystok niepodległości

Losy Białegostoku, patrząc przez pryzmat odzyskiwania niepodległości, były nieco inne niż reszty kraju. Przede wszystkim ze względu na opóźnienie ostatecznego wyzwolenia miasta. Wynikało ono ze specyfiki położenia regionu i umów międzynarodowych, nie zaś z opieszałości lokalnych działaczy. Dlatego też, gdy w listopadzie 1918 r. II RP cieszyła się wolnością, Białystok ciągle pozostawał pod okupacją niemiecką, by w ten sposób – korzystając z przebiegającej przez miasto linii kolejowej – umożliwić Niemcom ewakuację do Prus Wschodnich wojsk rozlokowanych na terenie Ukrainy. Sytuacja geopolityczna miasta zmieniła się dopiero 5 lutego 1919 r. za sprawą podpisanej tego dnia tzw. „umowy białostockiej”, regulującej bardzo precyzyjnie kwestie odwrotu wojsk niemieckich, a także etapy przejmowania przez polską administrację władzy nad opuszczanymi przez Niemców ziemiami – w tym i nad Białymstokiem właśnie. W wyniku zawartego porozumienia 17 lutego 1919 r. mógł nad Białą pojawić się pierwszy polski komendant miasta – płk Stanisław Dziewulski, a oddziały Wojska Polskiego zajmować kolejne miejscowości regionu. Ostateczne wycofanie z Białegostoku oddziałów niemieckich zaplanowano na 19 lutego 1919 r., wojska okupacyjne miały opuścić miasto do godziny 2 w nocy, jednak z powodu opóźnienia, jak i przez rozmiar całej operacji, moment ten trochę się w czasie przesunął (ostatni pociąg z niemieckimi żołnierzami opuścił białostocki dworzec dopiero około godziny 17). Wieczorem do miasta wjechały pierwsze polskie patrole – wśród wiwatującego tłumu, w strugach deszczu, ulicą Lipową do centrum dotarli ułani z 4 pułku, po nich przybyli strzelcy z Białostockiego Pułku Strzelców ppłk. Stefana Pasławskiego. Jak się okazało była to jedynie forpoczta, gdyż większe siły wojskowe, miały pojawić się w mieście w ciągu najbliższych godzin. Mieszkańcy zorganizowali żołnierzom poczęstunek w cukierni Lubczyńskich i starali się umilać zdrożonym wojakom czas, przy okazji ciesząc oczy polskimi emblematami na mundurach.

1.

19 lutego 1919 r., tj. dzień wkroczenia do Białegostoku pierwszych żołnierzy polskich, w świadomości mieszkańców miasta, ale i w opinii późniejszych badaczy historii regionu, uznany został za ten właśnie przełomowy (tytułowy zarazem) moment odzyskania przez Białystok niepodległości.

 
2.

Ponieważ przybyłe do miasta jednostki wojskowe silnie odczuwały trudy przebytej drogi, oficjalne uroczystości przekazania władzy (zarówno wojskowej, jak i cywilnej) w ręce polskie, zaplanowano na sobotę 22 lutego, a ich przygotowaniami zajął się specjalny komitet pod przewodnictwem Józefa Puchalskiego (mianowanego nieco wcześniej tymczasowym prezydentem miasta). Celebra rozpoczęła się o godzinie 11:00 na Rynku Kościuszki mszą polową w intencji Ojczyzny. Po jej zakończeniu, występujący w roli gospodarza, J. Puchalski powitał wszystkich zgromadzonych, w szczególności płk. Stefana Dziewulskiego, dowodzącego garnizonem i reprezentującego Wojsko Polskie – którego, zgodnie z polską tradycją, podjął chlebem i solą. Po tym symbolicznym powitaniu, w imieniu byłego już dowódcy garnizonu niemieckiego, głos zabrał kpt. Delhaes i oficjalnie przekazał zarząd nad miastem władzom polskim. Uroczystości zakończyła defilada z udziałem wojsk polskich oraz przedstawicieli społeczeństwa i lokalnych stowarzyszeń.

3.

Wkroczenie do Białegostoku oddziałów polskich i przejęcie władzy z rąk niemieckich, umożliwiło uruchomienie procesów formowania na terenie miasta administracji polskiej i, żmudnego jak się później okazało, dążenia do scalenia regionu zresztą ziem II RP. W telegraficznym skrócie: w dniu dotarcia nad Białą żołnierzy polskich, o czym zostało już nadmienione, przebywający w mieście komisarz rządu RP Ignacy Mrozowski powołał Tymczasowy Zarząd Miejski z tymczasowym prezydentem – J. Puchalskim, zaś całą Białostocczyznę oddano w zarząd Generalnego Komisarza Cywilnego Kresów Wschodnich, który miał być najwyższą instancją cywilną – rządzącą i wykonawczą.

4.

Jemu podlegali komisarze okręgowi, jak i – działający na terenie powiatów – komisarze powiatowi. Dla terenów Białostocczyzny komisarzem okręgowym został Maciej Jamontt, zaś na komisarza powiatu białostockiego powołano dr. Augusta Cyfrowicza (jego zastępcą został Bolesław Szymański – późniejszy prezydent miasta), na komisarza rządowego Białegostoku mianowano z kolei Napoleona Cydzika (miał on przygotować i przeprowadzić pierwsze wybory samorządowe).

5.

10 maja 1919 r., rozporządzeniem tegoż Generalnego Komisarza Cywilnego Ziem Wschodnich, rozszerzono obszar miejski Białegostoku, włączając przyległe do niego obszary przedmieść, zwiększając tym samym powierzchnię miasta z 27 do blisko 44 km². Najistotniejszą jednak zmianą, niesioną decyzją Komisarza, był znaczny wzrost w mieście liczby Polaków, wynikający z przyłączenia do niego terenów zamieszkałych głównie przez ludność polską – co miało kluczowe znaczenie dla zaplanowanych na 7 września wyborów do Rady Miejskiej.

6.

Bartłomiej Samarski

Skany:

1. Pieczęć Komisarza Rządu Polskiego na powiat białostocki; APB, Akta notariusza Dobrzyńskiego Wacława Michała w Białymstoku, zespół 283, sygn. 1, k. 128;

2. Podpis dr. Augusta Cyfrowicza – Komisarza Rządu Polskiego na powiat białostocki; APB, Akta notariusza Dobrzyńskiego Wacława Michała w Białymstoku, zespół 283, sygn. 1, k. 128;

3. Napoleon Cydzik – Komisarz rządowy miasta Białystok; APB, Akta miasta Białegostoku, zespół 64, sygn. 1-1-12;

4. Józef Puchalski – Tymczasowy prezydent Białegostoku; APB, Akta miasta Białegostoku, zespół 64, sygn. 1-1-12;

5. Podpis Józefa Puchalskiego – Tymczasowego prezydenta Białegostoku; APB, Akta notariusza Urbanowicza Bolesława w Białymstoku, zespół 298, sygn. 1, k. 73;

6. „Wielki Białystok” – plan miasta, 1937 r.; APB, Akta miasta Białegostoku, zespół 64, sygn. 138-1;