1797 - Pruska publikacja zawiadamiająca

o nowych przepisach budowlanych

24 października 1795 w wyniku III Prusy, Rosja i Austria ratyfikowały traktat rozbiorowy na mocy którego państwo polskie zniknęło z mapy Europy. Tym samym tereny położone między rzekami Wisłą, Bugiem, Narwią i Niemnem pod nazwą Neu Ost Preussen (Nowe Prusy Wschodnie), w tym Białostocczyzny weszły w skład terytorium Prus. Stolicą nowo włączonej do Państwa Hohenzollernów prowincji został Białystok. Do jej administrowania powołano specjalny urząd Kamerę Wojny i Domen o szerokim zakresie kompetencji. Do zadań Kamery należały: sprawy policji, pobieranie podatków, pobór rekruta, zakwaterowanie wojska, budowa dróg, grobel i fortyfikacji, administracja dóbr i ekonomii królewskich, nadzór nad administracją dochodów miejskich. Włączenie terenów wyżej wymienionych (w tym Białostocczyzny) oznaczało dla jej mieszkańców zetknięcie się z nowymi regulacjami prawnymi stosowanych w państwie pruskim np. w kwestiach podatkowych, czy wojskowych. Jednym z takich zmian było wprowadzenie nowych przepisów budowlanych.

19 marca 1797 r. w Białymstoku podane zostało do wiadomości publicznej Obwieszczenie względem nowo budowania w Prowincji Prus Nowo Wschodnich. Dokument ten w sposób obszerny informował o tym, kto może budować, na jakich zasadach, gdzie i w jaki sposób.

Od tej pory każdy poddany, który miał zamiar wznieść budynek, w pierwszej kolejności musiał uzyskać specjalną zgodę od miejscowych władz administracyjnych, tj. od władz policyjnych i powiatowego inspektora budowlanego. W miastach nowo wznoszona budowla musiała uwzględniać plan urbanistyczny miasta. Czyli powstające domy należało wznosić wzdłuż wytyczonych ulic, frontem (dłuższą stroną do ulicy). Domy musiały być wolno stojące, a odstęp między nimi miał wynosić między 8 a 10 stóp reńskich (ok. 2,40 – 3,00 m). Nowe budynki miały być wznoszone w całości murowane lub z muru pruskiego (technika budowlana polegająca na łączenia konstrukcji drewnianej z cegłą).

Warunkowo w miastach dopuszczono budynki drewniane pod dodatkowymi regulacjami. Mianowicie ściana frontowa (od ulicy musiała być murowana lub z muru pruskiego) zaś drewniane szczyty i tylna ściana należało oblepić gliną. Ponadto domy musiały być wznoszone na murowanym fundamencie, o minimalnej wysokości 1,5 stopy (ok. 45 cm) ponad ziemią. W trosce o bezpieczeństwo przeciwpożarowe obowiązkowo instalacje kominowe musiały być wykonane z cegły, zaś dachy kryte dachówką (zakazano kategorycznie używania gontów – drewnianej klepki). Władze pruskie zdawały sobie sprawę, że koszt budowy konstrukcji z cegły był zdecydowanie wyższy niż drewnianych. Dlatego też zastosowały systemowe rozwiązania zachęcające do działania według nowych przepisów. Były to zwolnienia ze świadczeń na okres trzech lat z wszelkich podatków krajowych publicznych, obowiązku służby wojskowej oraz świadczeń kwaterunkowych na rzecz armii pruskiej. Ponadto na wyżej wspomniany okres zastosowano ulgę w podatku konsumpcyjnego od wina wódki i miodu (tzw. czopowe) odpowiednio: dla głowy rodziny 3 talary rocznie, 2 talary dla jego żony i 12 groszy za każde dziecko do lat 12. Aby skorzystać z tego typu przywilejów należało wezwać pruskiego powiatowego inspektora budowlanego, który miał ocenić, czy dom został wzniesiony w zgodzie z przepisami. Po pomyślnej kontroli urzędnika, właściciel budynku otrzymywał odpowiednie zaświadczenie. Dokument ten należało złożyć u landrata (bez wnoszenia opłaty skarbowej), który decydował o przyznaniu ulg.

Dodatkowo władze pruskie zapowiedziały zwrot części kosztów poniesionych przy wznoszeniu budynków, zależnie od zastosowanej technologii budowlanej. Na największe korzyści mogli liczyć ci, którzy postanowili wybudować domy w całości murowane; przewidziano 33 % zwrotu poniesionych kosztów. Najmniejszą wartość uzyskiwano za wzniesienie budowli z muru pruskiego (tylko 20% poniesionych kosztów). Ale trzeba tu zaznaczyć, że o zwrot części kosztów mogli się starać ci mieszkańcy, którzy zdecydowali się na budynek o wymiarach nie mniejszych 50 stóp (ok. 15 m.) długości, 36 stóp (ok. 11 m.) szerokości i 9 stóp (2,7 m) wysokości, czyli budynki niemałe. Władze pruskie wyliczyły koszt budowy domu o wielkości 1800 stóp kwadratowych (540 m2)oraz wysokość należnej refundacji (z uwzględnieniem zastosowanej technologii). Ilustruje to poniższa tabela:

Aby starać się o refundację należało złożyć projekt budynku (wraz z rysunkiem) z podaniem wymiarów z zastosowaniem reńskiego systemu miar do inspektora budowlanego. Wypłata świadczenia odbywała się w dwóch transzach. Połowa po przedstawieniu zaświadczenia o zakupie co najmniej połowy materiałów budowlanych i wylaniu przepisowych fundamentów. Pozostała część pieniędzy wypłacano po zakończeniu budowy i pozytywnej opinii z inspekcji przez odpowiedniego urzędnika. Wnioski o wydanie pozwolenia na budowę były rozpatrywane według określonego klucza. W pierwszej kolejności uprzywilejowane były osoby wznoszące budynki użyteczne gospodarczo (tj. fabryki, manufaktury, apteki), następnie ci, którzy zabudowywali puste place, bądź w miejsce starych domów stawiali nowe. Na koniec dopiero osoby chcące się budować w pobliżu targowisk. Omawiany system wyraźnie dyskryminował Żydów. Mianowicie, aby uzyskać zwrot kosztów, musieli oni budować tylko murowane domy, na miejscu starych, bądź na pustych parcelach.

Omawiane przepisy budowlane nie ograniczały się tylko do miast. Otóż budynki wznoszone na wsi powinny spełniać następujące wymogi:

1. musiały posiadać murowane kominy (zakazano konstrukcji drewnianych);

2. budynki typu: piekarnia, stodoła, stajnia należało wznosić oddzielenie od domów mieszkalnych;

3. drzwi w budynkach musiały być duże, by nie przeszkadzały w ucieczce w razie pożaru;

4. domy powinny posiadać otwierane okna;

5. podłogi musiały być murowane lub z desek;

6. domu należało wznosić na fundamencie kamiennym;

7. budynki mogły być drewniane, lecz zachęcano by wznoszono je z cegły;

Za przestrzeganie tych zaleceń nowo budującym się obiecywano 2 lata wolnizny od podatków krajowych publicznych za dom oraz 1 rok za stajnię i stodołę. Za działanie wbrew zaleceniom groziła grzywna do 50 talarów. Gdy budynek w ocenie administracji pruskiej był niebezpieczny należało go rozebrać.

Nowe pruskie przepisy miały za zadanie przede wszystkim zabezpieczyć osiedla ludzkie przed groźbą pożaru (krycie budynków dachówką, murowane kominy), a także uchronić poddanych Prowincji Nowe Prusy Wschodnie przed chorobami poprzez poprawę standardów mieszkalnych. Troska ta wynikała z czystego rachunku ekonomicznego Państwa Hohenzollernów, które w ten sposób chciało uniknąć szkód spowodowanych przez ogień oraz ewentualne epidemie. Przepisy nowego dla mieszkańców Białostocczyzny prawa budowlanego miały też jeszcze jeden cel. Miały ujednolicić architekturę w skali całego Państwa Pruskiego. Pokazują to umieszczone wytyczne co do parametrów materiałów budowlanych, podane poniżej:

Gdyby tylko rządy pruskie trwały na tym terenami Białostocczyzny dłużej, to z pewnością omówione przepisy zmieniłyby obraz architektoniczny Podlasia; podobny do współczesnych Mazur, (gdzie stare zabytkowe budynki sprzed roku 1945 nawet na wsiach są murowane). W roku 1807 obszar Białostocczyzny na mocy postanowień traktatu w Tylży wszedł w skład Cesarstwa Rosyjskiego. Tym samym przepisy pruskie straciły swą ważność, ustępując miejsca regulacjom prawa rosyjskiego.

Tomasz Fiedorowicz

Pruska publikacja zawiadamiająca o nowych obowiązujących przepisach budowlanych jest przechowywana w zespole archiwalnym Kamera Wojny i Domen w Białymstoku, nr zesp. 2, sygn. 3, k. 70 – Rysunki techniczne budynków pochodzą z ww. zespołu sygn. 3302 (k. 18) i 3568 (k.140).