1914 - Początki I wojny światowej na Białostocczyźnie
 

28 czerwca 1914 r. w Sarajewie miał miejsce udany zamach na austriackiego następcę tronu Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę. Śledztwo wykazało, że za zabójstwem stała serbska organizacja terrorystyczna. Dlatego też Austro – Węgry wystosowały Serbii ultimatum godzące w jej suwerenność (m.in. zażądano oddania Bośni i Hercegowiny, a także ulokowania austriackich urzędników w serbskiej administracji). Serbia nie poddała się tym warunkom, wobec czego 28 lipca 1914 r. Austriacy wypowiedzieli Serbom wojnę. Sojusznik Serbii – Rosja, 30 lipca 1914 r. ogłosiła mobilizację. W odpowiedzi na to Niemcy (1 sierpnia) wypowiedziały wojnę Rosji (6 sierpnia Imperium Rosyjskie rozpoczęło wojnę z Austro - Węgrami). Związana z Rosją sojuszem Francja ogłosiła 3 sierpnia wojnę z Niemcami, a dzień później do wojny po stronie Francji i Rosji przystąpiła Wielka Brytania. W ten sposób w Europie rozpoczęła się I wojna światowa.

W chwili wybuchu wojny Białystok był ważnym ośrodkiem przemysłowym (tu mieściło się ponad 300 fabryk, a także węzłem kolejowym - posiadał połączenia z Warszawą, Petersburgiem, Brześciem, Moskwą). Z tego też powodu tereny Podlasia były chronione przez umocnienia wzdłuż rzek Narwi (twierdza w Łomży) i Biebrzy (twierdze Osowiec).

Początki wojny na Białostocczyźnie są związane z działaniami rosyjskiej 2 Armii („Narew”) dowodzonej przez gen. Aleksandra Samsonowa. To w tejże formacji wojskowej znaleźli się rekruci z terenów obwodu białostockiego. Zadaniem 2 Armii było wyprowadzenie uderzenia znad rzeki Narwi na Prusy Wschodnie. Działania Armii „Narew” miały być skoordynowane z atakiem na Prusy Wschodnie 1 Armii („Niemen”) z kierunku północnego. Obie armie rosyjskie przekroczyły granicę Niemiec 14 sierpnia 1914 r. i rozpoczęły marsz na zachód, celem zajęcia Prus Wschodnich. Zamiar ten jednak się nie udał, już 28 sierpnia 1914 r. 2 Armia została rozgromiona przez Niemców w bitwie pod Tannenbergiem. Niedobitki tejże armii (w wyniku walk ponad 30 tys. żołnierzy rosyjskich zostało zabitych, 100 tys. dostało się do niewoli, a jej dowódca gen. Samsonow popełnił samobójstwo) zmuszone były uciekać za linię rzeki Narwi, gdzie znaleźli schronienie rosyjscy żołnierze. W kilka dni później pobita została przez Niemców 1 Armia gen. P. Rennenkampfa w bitwie nad Jeziorami Mazurskim, ponosząc duże straty, została zmuszona do odwrotu za rzekę Niemen. W ten sposób zakończyła się rosyjska ofensywa roku 1914 r. w Prusach Wschodnich. W zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku znajduje się 237 numerów Imiennych spisów zabitych, rannych i zaginionych bez wieści niższych rang. Jest to rodzaj biuletynu wydawany przez Wojenną Drukarnię im. Imperatorowej Katarzyny Wielkiej publikujący wykazy strat w ludziach poniesionych w czasie działań wojennych. Co ciekawe spis ten podawał informacje w całej armii rosyjskiej o stratach ludzkich z podziałem na gubernie. W dokumentach tych znajdują się informacje o osobach pochodzących m. in. z guberni łomżyńskiej i grodzieńskiej (tj. terenów dzisiejszego województwa podlaskiego). W spisie podane są stopień wojskowy żołnierza, imię i nazwisko, wyznanie, stan cywilny, powiat z którego pochodził miejsce zamieszkania, informacja o losach (zabity, ranny, zaginiony) wraz z datą tego zdarzenia. Przechowywane w zasobie Archiwum biuletyny docierały na tereny Królestwa Polskiego, a także obwodu białostockiego do lata 1915 r., tj. do momentu ewakuowania się administracji rosyjskiej.

Na początku roku 1915 zimą sytuacja militarna Rosjan uległa pogorszeniu, wtedy bowiem ruszyła z Prus Wschodnich ofensywa niemiecka. W tak zwanej II bitwie nad Jeziorami Mazurskimi Rosjanom przy dużych stratach (około 100 tys. żołnierzy dostało się do niewoli niemieckiej) udało się powstrzymać natarcie Niemców. W wyniku tychże działań wzrosło zagrożenie atakiem przez Niemcy dla Białegostoku.

20 kwietnia 1915 r. miało miejsce pierwsze bombardowanie Białegostoku przez lotnictwo niemieckie. W jego wyniku zrzucono na miasto ponad 100 bomb, które zabiły 13 i raniły 34 osoby. Od tego momentu co jakiś czas następowały ataki z powietrza. Wzrost zagrożenia rzutował na sytuację w mieście. Wprowadzono coraz to nowe ograniczenia: zakazano kupowania rzeczy od żołnierzy, przebywania na dworcu kolejowym bez ważnego biletu, po godzinie 21 nie mogły być czynne sklepy, wprowadzono zakaz zgromadzeń, na produkty z fabryk nałożono zakaz ich wywozu. Przełomowym wydarzeniem dla dziejów Białostocczyzny było przełamanie frontu przez wojska niemieckie pod Przasnyszem. Od tej pory rozpoczęła się wywózka w głąb Rosji maszyn z fabryk i zakładów, towarów, cennych metali, a także ewakuacja urzędów i archiwów carskich. Trzeba tu powiedzieć, że Rosjanie zabierając ze sobą instalacje i towary wystawiali specjalne kwity, dzięki którym właściciele mienia mogli w przyszłości starać się od władz carskich o odszkodowania. To, czego Rosjanie nie byli w stanie zabrać, było niszczone. Tuż przed opuszczeniem przez wojska rosyjskie w Białymstoku wysadzono wieżę ciśnień, urządzenia kolejowe, część budynków w koszarach oraz wiadukt nad torami.

Do zniszczonego w ten sposób miasta wkroczyli Niemcy 13 sierpnia 1915 r., kończąc tym samym rządy carskie.

Tomasz Fiedorowicz

Wymienione w tekście Imienne spisy zabitych, rannych i zaginionych bez wieści są przechowywane w aktach Rządu Gubernialnego Łomżyńskiego 1867 – 1918, sygn. 1054, 1055.