1980 - Maria Kolendo

20 marca 1980 roku, w wieku 86 lat, zmarła w Białymstoku Maria Kolendo. Jest to data ważna z dwóch przynajmniej powodów. Po pierwsze odeszła od nas niezwykle zasłużona białostoczanka, której zasługi nie podlegają żadnej dyskusji. Po wtóre, zgodnie z wolą zmarłej, po śmierci do Archiwum Państwowego w Białymstoku trafiła cała jej, niezwykle bogata spuścizna, dzięki czemu Archiwum, a przez to i społeczność miasta, zyskało cenne źródła do badań nad historią regionu (patrz: Materiały Marii Kolendo 1912-1980, zespół nr 750).

Zacznijmy jednak od początku. Maria Kolendo, wówczas Wodzyńska, urodziła się w Warszawie 25 I 1894 r., w domu Aleksandra i Augustyny (z d. Jamiołkowskiej). Edukację również odbierała w Warszawie (1909-1912), by po jej zakończeniu podjąć zatrudnienie w szkole powszechnej. Wraz z podjęciem pracy zawodowej nie zaprzestała podnoszenia własnych kwalifikacji. Niestety, dalszą edukację przerwał wybuch I wojny światowej. W trakcie trwania konfliktu, rozpoczęła pracę w szkole powszechnej we wsi Dmochy-Wochy (pow. ostrowski), a w 1917 r. przeszła na etat państwowy. Jej kwalifikacje wymagały jednak uzupełnienia, dlatego też 17 IV 1920 r. zdała w Łomży pełny egzamin „dla czynnych a niewykwalifikowanych nauczycieli szkół powszechnych”, spełniając wymogi stawiane nauczycielom publicznych szkół powszechnych. W latach 1919-1922 uczyła w Ostrowi Mazowieckiej (w szkole powszechnej i Gimnazjum Żeńskim Sejmikowym), zaś w okresie1922-1925 – w szkole powszechnej kolejowej w Małkini.

Świadectwo Państwowej Komisji Egzaminacyjnej dla czynnych i niewykwalifikowanych nauczycieli szkół powszechnych, 17 IV 1920 r.; Materiały Marii Kolendo (1912-1980), sygn. 3, k. 8.

Edukację kontynuowała na Wydziale Pedagogicznym Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, której dyplom ukończenia otrzymała 28 V 1929 r. W międzyczasie (1925 r.) przenosząc się do Białegostoku, gdzie do 1931 roku uczyła historii i języka polskiego w Szkole Handlowej im. Mikołaja Kopernika. Wcześniej, bo 24 X 1930 r., zdała egzamin państwowy na nauczyciela szkół średnich ogólnokształcących i seminariów nauczycielskich. 18 I 1931 r. zawarła związek małżeński z Władysławem Jerzym Kolendo, również nauczycielem. We wrześniu tego samego roku małżonkowie przenieśli się do Brześcia nad Bugiem, gdyż Władysław został mianowany dyrektorem tamtejszego gimnazjum. Maria pracowała wówczas jako nauczycielka historii w kilku miejscowych szkołach średnich. 9 VI 1933 r. na świat przyszedł Jerzy Władysław Kolendo, pierworodny syn Marii i Władysława (późniejszy profesor, historyk i archeolog). W 1933 r. Władysław Kolendo został przeniesiony do Pińska, w związku z czym cała rodzina zmuszona była do ponownej zmiany miejsca zamieszkania. Maria podjęła pracę w miejscowym Gimnazjum Państwowym im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, w którym przepracowała kolejne trzy lata (1933-1936). W lipcu 1936 r. Kuratorium Okręgu Szkolnego Brzeskiego w Brześciu nad Bugiem zaproponowało Marii Kolendo przeniesienie się do Białegostoku, gdzie czekała na nią posada w Państwowym Gimnazjum im. Anny z Sapiehów Jabłonowskiej. Rodzina Kolendo powróciła więc do Białegostoku, a Maria objęła wakujące stanowisko, pełniąc jednocześnie funkcję zastępy dyrektora szkoły. Jeszcze w tym samym roku została wdową z trzyletnim synem na utrzymaniu.

Legitymacja tymczasowego nauczyciela państwowego gimnazjum w Pińsku, wydana przez Kuratorium Okręgu Szkolnego Brzeskiego w Brześciu nad Bugiem, 1 IV 1935 r.;
Materiały Marii Kolendo (1912-1980), sygn. 14-3.

Po wybuchu II wojny światowej i przejściu Białegostoku pod zarząd sowiecki, z dniem 13 I 1940 r., Maria została zwolniona z obowiązków dyrektora Gimnazjum Żeńskiego. W okresie 11 V – 7 X 1940 r. zatrudniono ją w charakterze bibliotekarki w Białostockim Sowieckim Technikum Handlu i Przemysłu Spożywczego. Później, po otwarciu Instytutu Pedagogicznego w Białymstoku, powierzono jej również wykłady z historii średniowiecznej na kursach nauczycielskich.

Po zdobyciu Białegostoku przez wojska niemieckie, M. Kolendo stała się jednym z najbardziej aktywnych organizatorów konspiracyjnego nauczania w mieście. 3 X 1941 r. w jej domu odbyło się pierwsze spotkanie w sprawie organizacji kompletu na poziomie gimnazjalnym, na którym omówiono plan pracy dla grupy sześciu uczniów oraz dalszą działalność tajnego nauczania w mieście. Posiedzenie to zapoczątkowało konkretną pracę w podziemnym nauczaniu. W kwietniu 1942 r. M. Kolendo i K. Kosiński spotkali się z Władysławem Pragą, delegatem Tajnej Organizacji Nauczycielskiej z Warszawy, co dało białostockim nauczycielom moralne i finansowe wsparcie, a „Pan Władysław” upoważnił ich do zorganizowania nauczania na obszarze całego województwa. Wkrótce ukształtowała się więc Wojewódzka Organizacja Tajnego Nauczania z siedzibą w Białymstoku, Kolendo weszła w skład władz organizacji i jako jedyna kobieta w zarządzie wzięła na siebie większość funkcji reprezentacyjnych (utrzymywała kontakty z Delegaturą Rządu na Kraj i tajnymi organizacjami z Warszawy). Później powołano w Białymstoku, podporządkowaną Departamentowi Oświaty i Kultury w Warszawie, Komisję Oświaty i Kultury Okręgu Białostockiego, a M. Kolendo objęła funkcję kierowniczą komisji. W maju 1943 r. została powołana w skład komisji egzaminacyjnej pierwszego w mieście tajnego egzaminu maturalnego. Odbył się on w mieszkaniu lekarki Berty Szaykowskiej, przy ul. Mazowieckiej 7. W związku z nasilonymi aresztowaniami nowy rok szkolny 1943/1944, rozpoczął się w bardzo ciężkiej atmosferze, mimo to nie przerwano pracy konspiracyjnej. Z czasem udało się odnowić, zerwany wcześniej kontakt z Centralą – aresztowanego „Pana Władysława” zastąpił „Pan Jan” (Jan Procakiewicz). W tym czasie sieć tajnego nauczania obejmowała już wszystkie większe miasta, powiaty i gminy woj. białostockiego i to na wszystkich poziomach nauczania. Edukacja trwała nieprzerwanie, aż do samego końca okupacji, w tym czasie Tajna Komisja Egzaminacyjna wydała łącznie 45 świadectw dojrzałości.

Maria Kolendo i Ida Sawicka z uczennicami w trakcie uroczystości na Rynku Kościuszki
w Białymstoku, okres międzywojenny; Materiały Marii Kolendo (1912-1980), sygn. 24-101..

Po zakończeniu wojny Kolendo kontynuowała pracę w szkolnictwie, przystępując do organizowania lokalnych szkół: Liceum Ogólnokształcącego Koedukacyjnego dla Młodzieży, Liceum Ogólnokształcącego dla Dorosłych, Liceum Pedagogicznego, Gimnazjum Handlowego i Gimnazjum Krawieckiego. 17 XII 1944 r., za wcześniejsze kontakty z polskimi organizacjami podziemnymi, została zatrzymana przez NKWD, a następnie wywieziona do obozu pracy w okolicach Stalinogorska (Nowomoskowsk, Rosja). Do kraju wróciła pod koniec września 1945 r., wyczerpana i ciężko chora. Objęła obowiązki dyrektora białostockiego Państwowego Gimnazjum i Liceum dla Dorosłych, które pełniła przez cały rok szkolny 1945/1946. Z dniem 1 VII 1946 r. Kolendo została przeniesiona do Kuratorium Oświaty, by pełnić obowiązki Wizytatora Szkół Białostockiego Okręgu Szkolnego. 1 I 1949 r., na własną prośbę, przeniesiona na stanowisko nauczycielki w Państwowym Trzyletnim Liceum Administracyjno-Handlowym I Stopnia w Białymstoku. W 1951 r. zorganizowała Okręgowy Ośrodek Doskonalenia Kadr Pedagogicznych i została jego pierwszym dyrektorem. W grudniu 1951 r., w ciągu jednego tygodnia, była dwukrotnie zatrzymywana przez UB, gdzie zażądano, by zrezygnowała z funkcji dyrektora Ośrodka Doskonalenia Kadr Pedagogicznych. Zatrudniła się więc w białostockim Technikum Mechanicznym. W 1959 r. Kolendo przeszła na emeryturę, co umożliwiło jej zajęcie się pracą naukowo-badawczą (nad monografią Technikum Mechanicznego, jak i nad historią tajnego nauczania na Białostocczyźnie).

Pracowała nieprzerwanie niemal do końca życia, była autorką wielu artykułów i opracowań poświęconych tajnemu nauczaniu. Za swą długoletnią pracę, zaangażowanie i wkład w rozwój szkolnictwa regionalnego wielokrotnie wyróżniana i honorowana odznaczeniami państwowymi. Kilkanaście lat po jej śmierci Rada Miejska Białegostoku, mocą Uchwały XXXVI/293/96 z 27 V 1996 r., nazwała jedną z nowo projektowanych ulic na Bagnówce imieniem Marii Kolendo.

Bartłomiej Samarski