1928 - Poświęcenie kamienia węgielnego pod budowę pomnika

ku czci poległych żołnierzy 42 PP

Historia przedwojennego Białegostoku związana jest z historią 42 Pułku Piechoty, który stacjonował w mieście w latach 1921 – 1939.

Pułk (początkowo jako 3 Pułk Strzelców im. ks. Józefa Poniatowskiego) powstał w grudniu 1918 roku we Włoszech w Santa Maria Capua Vetterae. Uformowano wówczas z Polaków, jeńców armii austriackiej, oddziały mające zasilić Armię gen. Hallera. W 1919 roku pułk udał się do Francji, gdzie wyposażono go w broń i odpowiednie umundurowanie, a po przeszkoleniu wysłano na ziemie polskie, którą osiągnięto 23 maja 1919 roku. 28 października 1919 roku jednostce nadano nazwę 42 Pułku Strzelców Kresowych. Początkowo (w styczniu 1920 roku) pułk brał udział w zajmowaniu Pomorza, a następnie przerzucono go do walki z bolszewikami o wschodnie granice Polski. 29 stycznia 1920 roku otrzymał nazwę 42 Pułku Piechoty. Chrzest bojowy jednostka wojskowa przeszła w walce o Wierzbowiec i Kuryłowce Murowane, a najcięższy bój stoczyła w obronie Krzemieńca. 42 Pułk walczył niezwykle dzielne w wojnie polsko – bolszewickiej, za co uhonorowano żołnierzy orderami wojskowymi. Po zakończonych działaniach wojennych na stałe miejsce stacjonowania 42 pułku wyznaczono miasto Białystok. Uroczystości powitalne odbyły się w mieście 21 sierpnia 1921 roku. Wręczono wówczas żołnierzom sztandar ufundowany przez mieszkańców miasta, a na uroczystości przybył sam Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz Józef Piłsudski, któremu nadano honorowe obywatelstwo Białegostoku. Po zainstalowaniu się 42 pułku w koszarach przy ul. Traugutta, zaczęło się tam rozwijać życie wojskowe. Żołnierze w wolnych chwilach udzielali się kulturalnie – działała orkiestra, zespół teatralny, chór i wojskowy klub sportowy „Jagiellonia” z sekcją piłki nożnej. Pułk nazywano „Białostockimi Dziećmi”, ponieważ przechodzili tam przeszkolenie poborowi z Białegostoku i okolic. W 1928 roku uroczyście obchodzono w mieście święto pułkowe. Z tej okazji Rada Miasta postanowiła wystawić pomnik poległym w wojnie polsko – bolszewickiej żołnierzom 42 pułku. Do uroczystości przygotowywano się niezwykle starannie, a świadczy o tym fakt, iż na łamach „Dziennika Białostockiego” już na dwa tygodnie wcześniej codziennie pisano o zaplanowanych atrakcjach, mających uświetnić tę uroczystość. Zawiązał się Komitet Budowy Pomnika z prezesem Karolem Kirstem, ówczesnym Wojewodą Białostockim na czele. Członkami Komitetu byli: p. Tenczyński, p. Młyński - Przewodniczący Rady Miejskiej, p. Dorożyński, p. Witek, p. Wysocki, p. Szymańska, płk S. Iwanowski – dowódca 42 PP i kpt. Hycek. Ustalono, że pomnik ma stanąć w Zwierzyńcu na wylocie ul. Świętojańskiej. Uroczystości pułkowe odbyły się zgodnie z planem – 22 maja odbyło się nabożeństwo żałobne, wieczorem capstrzyk na ulicach miasta i apel ku czci poległych. Natomiast 23 maja najpierw J.E Biskup Polowy WP Stanisław Gall odprawił mszę polową na Rynku Kościuszki, następnie wszyscy przeszli do Zwierzyńca, gdzie odbyło się najważniejsze wydarzenie tego dnia tj. poświęcenie przez Biskupa Polowego Wojska Polskiego kamienia węgielnego pod budowę pomnika. Przemówił p. Wojewoda, który podkreślił silny związek żołnierzy z mieszkańcami miasta oraz gen. E. Rydz - Śmigły, który z kolei zwrócił uwagę, że pomnik będzie hołdem społeczeństwa dla ofiarnego poświęcenia żołnierzy. Od tego dnia zaczęto budowę. Początkowo planowano wystawienie pomnika do 15 maja 1929 roku, tak by uroczyste poświęcenie mogło odbyć się 23 maja 1929 roku. Minimalną kwotę na wystawienie pomnika wyliczono na 200 000 zł. Jednak w marcu 1929 roku okazało się, że Komitet dysponował tylko kwotą 7 600 zł. Władze miejskie również starały się pomagać w budowie pomnika. 13 czerwca 1930 roku na tym tle powstał zatarg pomiędzy organizacjami byłych wojskowych i Magistratem miasta Białegostoku, co jest opisane w Sprawozdaniach Wojewody Białostockiego w Archiwum Państwowym w Białymstoku w zespole archiwalnym „Urząd Wojewódzki Białostocki”. Według dokumentów, 13.VI.1930 roku radni uchwalili uchwałę, odmawiają udzielenia subwencji w kwocie 3100 zł przeznaczonych na budowę pomnika. W odpowiedzi Federacja Powiatowa Polskich Związków Obrońców Ojczyzny wydała odezwę, w której ostro skrytykowała decyzję Magistratu. Magistrat bronił się, również wydając odezwę, w której uznał sprawę budowy pomnika za akcję konieczną jako wywiązanie się z długu wdzięczności wobec bohaterów, którzy przyczynili się do odzyskania niepodległości i podkreślał, że do tej pory na ten cel wyasygnował już 7 000 zł. Tłumacząc decyzję z 13 czerwca 1930 roku, wyjaśniono w odezwie, że jeden z ławników wystąpił z wnioskiem o wydelegowanie do komitetu budowy pomnika dwóch przedstawicieli samorządu, o wyznaczenie pod budowę pomnika klombu przy głównej alei Parku 3-go Maja oraz o wyasygnowanie na roboty wstępne przy budowie pomnika dalszej kwoty 3 100 zł i wstawienie tej kwoty do budżetu dodatkowego na rok 1930/1931. Magistrat dwa pierwsze wnioski przyjął, co do trzeciego dalsze subsydia na cele komitetu postanowił rozpatrzyć po złożeniu przez komitet rachunków, potwierdzających że wyasygnowane przez samorząd kwoty zostały już wydatkowane. Podkreślano, iż nie było to działanie przeciw komitetowi, a jedynie ustalona procedura w takich wypadkach. Ponadto polecono Wydziałowi Technicznemu okazywać komitetowi budowy wszelką pomoc techniczną, niepociągającą za sobą wydatków ze strony miasta. Komitet budowy pomnika na posiedzeniu w dniu 18 czerwca 1930 roku nie uznał takiego tłumaczenia za wystarczające i odrzucił uchwałę magistratu, co do przedstawienia rachunków jako bezpodstawną. 22 czerwca 1930 roku odbył się wiec protestacyjny Polskich Związków Obrońców Ojczyzny przeciwko zajętemu przez Magistrat m. Białegostoku stanowisku w sprawie budowy pomnika. Brało w nim udział 1000 osób i wbrew przewidywaniom przebiegł spokojnie. Po wiecu samorząd miejski jednomyślnie przyznał kwotę 3 100 zł Komitetowi.

Pomimo licznych apeli na łamach prasy i zaangażowania wielu osób, nie zdążono na czas zebrać wystarczającej kwoty pieniędzy na całość budowy. Ostatecznie pomnik powstał według projektu rzeźbiarza Jakuba Juszczyka - przedstawiał Bogini Zwycięstwa trzymającą rannego żołnierza. Ale kredyt zaciągnięty na dokończenie budowy spłacano jeszcze długo. W preliminarzu budżetowym miasta Białegostoku na rok 1932/1933 jest przeznaczona kwota 1500 zł subsydium jednorazowego Komitetowi Budowy Pomnika ku czci poległych żołnierzy 42 PP. Odsłonięcie pomnika nie było tak huczne jak planowano i nastąpiło 30 listopada 1930 roku. W 1940 roku pomnik został prawdopodobnie zburzony przez Sowietów.

Sam pułk walczył we wrześniu 1939 roku w kampanii wrześniowej, należał do SGO „Narew”. Odrodził się w czasie akcji „Burza”, ostatecznie jednak jednostka wojskowa została zlikwidowana przez Sowietów.

W 1995 roku Rada Miejska Białegostoku podjęła uchwałę o odbudowie pomnika, zaś pomnik odsłonięto 3 maja 1997 roku w tym samym miejscu gdzie stał przed wojną.

Bożena Karpacz

Informacje na temat 42 Pułku Piechoty można znaleźć m. in. w następujących publikacjach:

1. A. Dobroński, K. Filipow, 42 Pułk Piechoty im. Gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, Białystok 1996

2. U. Kraśnicka – Zajder, Pomnik ku czci żołnierzy 42 Pułku Piechoty im. Jana Henryka Dąbrowskiego poległych w wojnie polsko – bolszewickiej 1920 roku, [w:] B. Kuklik (red.), Pomniki niepodległości, Białystok 2008.

Źródła do niniejszego tematu znajdują się w Archiwum Państwowym w Białymstoku w zespole archiwalnym „Urząd Wojewódzki Białostocki” sygn. 53, sygn. 57, natomiast zdjęcie pomnika pochodzi z Archiwum Państwowego Białymstoku z zespołu archiwalnego „Materiały Marii Kolendo” sygn. 24 fot. 7.