1908 - Początki elektrowni w Białymstoku

Druga połowa XIX wieku to dynamiczny rozwój gospodarczy Białegostoku. Proces ten miał dwie podstawowe przyczyny. Pierwszym z nich było zniesienie w Cesarstwie Rosyjskim poddaństwa chłopów i ich uwłaszczenie, dzięki czemu możliwa stała się migracja chłopów – taniej siły roboczej do Białegostoku. Drugim istotnym czynnikiem był rozwój kolei żelaznych. Dzięki nim Białystok zyskał połączenia komunikacyjne z Warszawą i Petersburgiem (w roku 1862), z Królewcem i Odessą (w roku 1873), oraz Moskwą (w roku 1886), stając się w ten sposób ważnym węzłem komunikacyjnym. Rozwój przemysłu w mieście nad Białą ilustruje stale wzrastająca liczba zakładów włókienniczych. W roku 1860 było ich zaledwie 15, w osiem lat później już 40, a w roku liczba tego typu obiektów sięgała już 51. Najintensywniejszy rozwój przemysłowy przypada na ostatnią dekadę XIX wieku, kiedy to w Białymstoku działało około 300 tego typu przedsiębiorstw. Wraz z liczbą zakładów tkackich rosła też liczba robotników w nich zatrudnionych. W okresie 1870 – 1900 roku liczba osób pracujących w przemyśle włókienniczym wzrosła przeszło czterokrotnie (tj. z około 1200 osób do 5000).

Opisany powyżej rozwój gospodarczy Białegostoku w początku XX w. stwarzał potrzebę rozbudowy zaplecza energetycznego. 29 maja 1908 r. została zawarta między miastem Białymstokiem (reprezentowanym przez Stanisława Wiśniewskiego-zastępcę prezydenta miasta oraz Franciszka Malinowskiego - radnego Miejskiej Rady) a Niemieckim Towarzystwem Przedsiębiorstw Elektrycznych w Berlinie (które reprezentował Stanisław Idźkowski).

W wyniku tej umowy Towarzystwo zobowiązało się do wybudowania elektrowni w Białymstoku. Jednocześnie firma ta zastrzegła, iż miasto przez 50 lat nie może samodzielnie wznieść podobnej budowli ani udzielić zezwolenia na wybudowanie takowej. Po upływie 50 lat cała elektrownia miała zostać bezpłatnie przekazana na własność miasta. Firma niemiecka stała się jedynym dostarczycielem energii elektrycznej dla Białegostoku. 13 maja 1913 Towarzystwo Przedsiębiorstw Elektrycznych w Berlinie za zgodą m. Białegostoku za sumę 1.650.000 rubli przekazała swoje pełnomocnictwo nowo powstałej spółce akcyjnej z kapitałem francusko-belgijskim, zwanej Białostockie Towarzystwo Elektryczne. W latach 1909-1910 wzniesiono elektrownię przy ul. Elektrycznej 13, parceli przekazanej przez magistrat miasta. Jednocześnie zaczęto układanie pierwszych linii sieci kablowej.

Początkowo sieć elektryczna objęła główne ulice i place Białegostoku, jednak szybko wiele przedsiębiorstw białostockich zaczęło korzystać z usług miejskiej elektrowni. Do chwili wybuchu I wojny światowej elektrownia białostocka położyła około 15 km kabli miedzianych oraz rozciągnęła aż 53 km kabli niskiego napięcia. Liczba odbiorców energii osiągnęła blisko 2400. Czasy I wojny światowej to okres zastoju w rozwoju elektrowni, spowodowanego przez wycofujące się wojska rosyjskie które zdemontowały większość urządzeń technicznych. W latach 1915 – 1918, tj. podczas zarządu władz niemieckich, elektrownia zasilała jedynie przedsiębiorstwa przemysłowe, przede wszystkim te produkujące na potrzeby wojska.

Po wojnie, w dwudziestoleciu międzywojennym, elektrownia w Białymstoku dalej pozostawała w zarządzie Białostockiego Towarzystwa Elektrycznego. Okres ten to czas dalszego dynamicznego rozwoju elektrowni białostockiej. Rozszerzyła ona swoją działalność poza Białystok, dostarczając prąd do takich miejscowości jak: Łapy, Supraśl, Gródek, Starosielce, Wasilków, Michałowo, Zabłudów.

Podczas II wojny światowej w latach 1939 – 1941 kontrolę nad elektrownią przejęły władze rosyjskie, natomiast w latach 1941 – 1944 władze niemieckie. W roku 1944 po wyzwoleniu Białegostoku elektrownię upaństwowiono.

Tomasz Fiedorowicz

Materiały dotyczące powstania i działalności elektrowni w Białymstoku znajdują się w zespole archiwalnym Białostockie Towarzystwo Elektryczności Spółka Akcyjna 1908-1944. Warto też zapoznać się z następującymi publikacjami: Henryk Kosieradzki, Białostockie Towarzystwo Elektryczności w latach 1908-1939, „Rocznik Białostocki” 1970 t. IX, s. 283-314 oraz Antoni Oleksicki, Z dziejów elektrowni białostockiej, Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego, Białystok 2000, z. 6, s. 131-152.