1944 - Wysiedlenia ludności

Pod koniec czerwca 1944 r. ruszyła na północnym odcinku frontu wschodniego ofensywa wojsk radzieckich. W krótkim czasie w jej wyniku oddziały radzieckie zajęły znaczny obszar województwa białostockiego. 22 września 1944 r. linia frontu ustabilizowała się wzdłuż rzek Czarna Hańcza – Kanał Augustowski – Biebrza – Narew.

5 września 1944 r. Przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej dr Jerzy Sztachelski wydał zarządzenie o ewakuacji ludności cywilnej z terenów przyfrontowych. Było to jedno z pierwszych i ważniejszych działań podjętych przez nowo powstającą administrację wobec społeczeństwa polskiego. Celem wydania tego zarządzenia było zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańców strefy frontowej oraz umożliwienie swobody działania oddziałom wojsk radzieckich. Czuwać nad właściwym przebiegiem tej operacji mieli przedstawiciele powiatowych, miejskich i gminnych rad narodowych – organów, które sprawować miały władzę nad tymi terenami w myśl Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Według wstępnych szacunkowych wyliczeń dokonanych przez ówczesną administrację przesiedleniu podlegało 120 tys. osób. Akcja ta napotykała jednak na poważne trudności.

Po pierwsze na wyzwolonych terenach administracja dopiero się tworzyła i najczęściej nie potrafiła określić liczby rodzin, które należało wysiedlić. Ludzi często ewakuowano w sposób niezorganizowany, doraźnie, niejednokrotnie wysiedlając pod przymusem z ich domostw, nie dając możliwości zabrania ze sobą dostatecznej ilości najpotrzebniejszych rzeczy. Trzeba tu powiedzieć, że sama ludność nie bardzo chciała pozostawić swój dobytek, obawiając się często słusznie, że nie będzie miała dokąd wracać. Władze nie bardzo wiedziały gdzie ludność ze strefy przyfrontowej ulokować (np. na terenie powiatu białostockiego w listopadzie rozlokowano jedynie 450 rodzin). Nawet gdy udało się znaleźć miejsce, w którym ludność ze strefy przyfrontowej mogła przeczekać do czasu zakończenia działań wojennych, to pojawiały się problemy z jej zaprowiantowaniem. Trudności te wynikały z powszechnego braku podstawowych artykułów pierwszej potrzeby (odzież, żywność, opał), który spowodowany był wysokimi kontyngentami na rzecz stacjonujących na terenie województwa wojsk. Ponadto oprócz osób ewakuowanych ze strefy przyfrontowej, na teren województwa przebywali repatrianci z Litwy i Białorusi, którzy również wymagali opieki w postaci zaprowiantowania i zakwaterowania. Władze administracyjne ewakuowanym próbowały pomagać poprzez dawanie jednorazowych zapomóg pieniężnych. Jednak były one zbyt małe z uwagi na szalejącą drożyznę. Najpewniejszą drogą do uzyskania skromnych racji potrzebnych do życia artykułów były kartki żywnościowe, lecz te były wydawane jedynie osobom pracującym. Dopełnieniem wyżej wymienionych trudności były problemy wynikające z przeludnienia gmin osobami ewakuowanymi ze strefy przyfrontowej. Złe warunki lokalowe i niedożywienie ludności spowodowały wzrost zachorowań na tyfus plamisty.

W grudniu 1944 r. w wyniku przesunięcia się frontu w na zachód na terenie powiatów augustowskiego i suwalskiego część ludności ze strefy przyfrontowej mogła wrócić do swych domów. Mimo to liczba ewakuowanych przekraczała nadal ponad 100 tys. osób.

W styczniu 1945 r. ruszyła kolejna ofensywa wojsk radzieckich na froncie wschodnim. Władze administracyjne, które na rzecz ewakuowanej ludności wydały 250 tys. złotych, uznały, że ludzie mogą już wracać do swych domostw. Jednak w praktyce nadal były zdane na pomoc państwa z uwagi na to, że wiele osiedli zostało zniszczonych w wyniku działań wojennych lub zostało zdewastowanych bądź rozebranych przez wojska radzieckie.

Tomasz Fiedorowicz

Informacje dotyczące problemów organizowania władzy ludowej znajdują się m.in. w zespole archiwalnym Urząd Wojewódzki Białostocki [1937-1938] 1944-1950, nr zesp. 71 pod sygn. 152, 230, 231, 232, oraz Starostwo Powiatowe Białostockie 1944-1950, nr zesp. 89, sygn. 5, 6.

Zarządzenie Przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku w sprawie ewakuacji ludności cywilnej z terenów przyfrontowych z dnia 5 września 1944 r. (zespół: Zbiór Afiszów i druków ulotnych 1920-1950, nr zesp. 376, sygn. 118)