Zapraszamy do obejrzenia wystawy:

• Materiały dotyczące Akademii Medycznej w Białymstoku, sygn. 1415

• Egzekutywa KW, Protokoły posiedzeń Egzekutywy KW
  wraz z załącznikami, sygn. 392

• Uchwały i treści spraw WKKP 1968 r., sygn. 202

• Wydział Organizacyjny KW, Informacje KW nadane do KC PZPR,
  sygn. 792

• Wydział Propagandy KW - Informacje o sytuacji politycznej w woj. białostockim w związku z zajściami w Warszawie - syg. 1368

Mija kolejna, 40. rocznica Marca 1968. Bezpośrednim przyczyną wydarzeń Marca 1968 r. było zdjęcie ze sceny Teatru Narodowego „Dziadów” Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. Sztukę wystawiono dla uczczenia 50. rocznicy wybuchu wielkiej socjalistycznej rewolucji październikowej, zaś sam reżyser był wówczas członkiem PZPR. Inscenizacja wywoływała jednak silne reakcje publiczności, która we fragmentach dramatu Adama Mickiewicza dostrzegała aluzje do ówczesnej sytuacji w Polsce. Na antysowiecki wydźwięk przedstawienia oburzony był Władysław Gomułka. Jednocześnie w Komitecie Centralnym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej trwała zaciekła walka o władzę. W rozgrywki te ogół studentów w Polsce nie był wtajemniczony. W zdjęciu „Dziadów” studenci widzieli zamach na swobodę wypowiedzi artystycznej, protestowali więc przeciwko niemu.

8 marca 1968 r. studenci Uniwersytetu Warszawskiego zorganizowali manifestację. Została ona brutalnie rozbita przez „aktyw robotniczy” (w rzeczywistości przez przebranych członków Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej i funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej). Wieści z Warszawy zaczęły oficjalnie docierać Białegostoku (miasta liczącego około 160 tysięcy mieszkańców, słabo uprzemysłowionego i prowincjonalnego, ze słabym środowiskiem inteligenckim) dopiero 13 marca 1968 r. „Gazeta Białostocka” przedstawiała oficjalny obraz wydarzeń w stolicy. Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej już wcześniej zorganizował spotkania członków PZPR z powiatów i przewodniczących Prezydiów Rad Narodowych. Informowano ich o przygotowywanych przez wrogie ośrodki niepokojów i przewrotu.

13 marca 1968 r. odbył się duży wiec aktywu młodzieżowego Związku Młodzieży Socjalistycznej, Związku Młodzieży Wiejskiej, Związku Harcerstwa Polskiego i Zrzeszenia Studentów Polskich, na którym wystosowano list do Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich. Domagano się usunięcia z ZLP Pawła Jasienicy, którego oskarżano, iż po zakończeniu II wojny światowej, jako członek „bandy” „Łupaszki” brał udział w mordowaniu mieszkańców Białostocczyzny /Paweł Jasienica (Lech Beynar) – wybitny historyk, autor m. in.: Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Rzeczpospolita Obojga Narodów był żołnierzem V Brygady Wileńskiej Armii Krajowej dowodzonej przez majora Zygmunta Szendzielarza „Łupaszka”. 17 kwietnia 1945 r. V Brygada zajęła Narewkę, gdzie rozstrzelane zostały 3 osoby wskazane przez miejscową siatkę AK za współpracę z komunistycznymi władzami. Paweł Jasienica był prześladowany przez ówczesne władze, szczególnie zaciekle atakowany przez Władysława Gomułkę od marca 1968 r. po swych wystąpieniach w obronie kultury narodowej i represjonowanych studentów. Zmarł 19 sierpnia 1970 przeżywszy 61 lat/. Pod treścią listu podpisywali się też pracownicy różnych zakładów pracy i pracownicy obydwu białostockich uczelni oraz nauczyciele. Wszyscy pracownicy naukowo-dydaktyczni Wyższej Szkoły Inżynierskiej poparli stanowisko PZPR. W kilka dni później z podobną inicjatywą wystąpili pracownicy i aktywiści organizacji młodzieżowych studiów nauczycielskich.

13-14 marca 1968 r. we wszystkich powiatach zorganizowano narady czołowego aktywu partyjnego, aktywu gminnego, członków partii w większych zakładach pracy, pracowników administracyjnych, dyrektorów szkół średnich i zawodowych.

Nakazano czujność w Komendzie Wojewódzkiej MO. Szczególną „opieką” otoczono studentów (w Białymstoku istniała wtedy Akademia Medyczna, Wyższa Szkoła Inżynierska oraz trzy studia nauczycielskie). „Opiekunowie” wyznaczeni przez PZPR donosili, iż studenci wykazali niedostateczną odporność na wpływy informacji poprzez słuchanie „dywersyjnych” audycji radia „Wolna Europa”. Notowano szereg negatywnych wypowiedzi o postępowaniu władz. Pojawiły się ulotki i napisy na murach Akademii Medycznej popierające działania studentów w Warszawie. Reakcja władz uczelni wobec studentów nawołujących do solidarności z kolegami ze stolicy była ostra (przeprowadzono z nimi rozmowy ostrzegawcze i zagrożono relegowaniem z uczelni).

Pracownicy Wyższej Szkoły Inżynierskiej jedni z pierwszych w kraju wystosowali apel do pracowników nauki wyższych uczelni w Polsce o czynne przeciwstawianie się ekscesom. Apel podpisali wszyscy pracownicy naukowi.

Represje ze strony władz dotknęły kilkunastu białostockich studentów. W Komendzie Wojewódzkiej MO przesłuchano 11 studentów. Po rozmowach przesłano do władz Akademii Medycznej o relegowanie z uczelni następujących studentów: Stanisława Bórawskiego, Jerzego Prusińskiego i Jerzego Saczka. Zarzucono im solidaryzowanie się z wystąpieniami studentów z Warszawy, autorstwo wrogich napisów na murach Akademii, podważanie sojuszu z ZSRR.

Władze partyjne stwierdzały, iż pracownicy naukowi pochodzenia żydowskiego nie ujawniali swych poglądów, gdyż wpływ na ich postawę wywarły represje, które dotknęły profesora Jakuba Chlebowskiego – kierownika Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych AM. Za proizraelskie i proamerykańskie wypowiedzi został zwolniony ze wszystkich funkcji społecznych. Komitet Wojewódzki PZPR wnioskował o usunięcie go z funkcji kierownika Katedry. Władze szykanowały także Janusza Lesińskiego – kierownika Katedry Dermatologii.

Wojewódzka Komisja Kontroli Partyjnej wykluczyła niektórych aktywistów partyjnych z PZPR za np. proizraelskie poglądy. Na wystawie prezentujemy ciekawe dokumenty wykluczenia z szeregów PZPR Soni Rogowskiej (Rózawskiej), która od 1944 r. była członkiem Polskiej Partii Robotniczej, a potem PZPR i pracownikiem Białostockiego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Od 1 czerwca 1950 r. pełniła funkcję naczelnika Wydziału V Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku. Od 1 kwietnia 1952 r. naczelnika Wydziału X WUPB w Białymstoku, inspektora ds. Szkolenia zawodowego WUBP w Białymstoku, od 28 listopada 1956 r. naczelnik Wydziału Ewidencji Operacyjnej /Wydziału C (SB) Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Białymstoku. Zwolniona została ze służby 30 września 1962 r. w stopniu majora MO. /Twarze białostockiej bezpieki. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w Białymstoku. Informator Personalny, pod red. Piotra Łapińskiego, Białystok 2007, s. 210/

W kilku miastach województwa (Szczuczyn, Białystok, Augustów) pojawiły się ulotki nawołujące do solidaryzowania się ze studentami Warszawy, występowania przeciw komunistom, niszczenia surowców. W związku z tym na ulicach Białegostoku pojawiły się wzmocnione patrole MO. Nie zapobiegły one jednak temu, iż na ulicach miasta pojawiły się ulotki pisane odręcznie o treści „w partii pełno chamów”. Ulotki pojawiły się także w Państwowym Szpitalu Klinicznym.

W tym czasie władze partyjne organizowały w całym województwie masówki i zebrania, na których popierano politykę partii i rządu. W rezolucjach dyktowanych przez członków partii domagano się szybkiego przywrócenia porządku, natychmiastowego wyciągnięcia konsekwencji służbowych wobec organizatorów zajść, przy równoczesnym podkreśleniu, że władze partyjne zbytu długo tolerowały działalność grup syjonistycznych i poszczególnych ludzi przeciwstawiających się słusznej linii reprezentowanej przez PZPR. Ciekawym dokumentem jest rezolucja sformułowana na szkoleniu bibliotekarzy w Wysokiem Mazowieckiem, na której Maria Syska w odręcznym zapisku wyraziła poparcie protestującym studentom.

W zbiorach Archiwum Państwowego znajduje się ponad 60 takich rezolucji. Zostały one podobnie jak i inne dokumenty archiwalne obrazujące wydarzenia Marca 1968 r. opublikowane na stronie internetowej Archiwum. Łącznie opublikowanych zostało ponad 250 dokumentów obrazujących tamte wydarzenia.

Więcej informacji nt. wydarzeń Marca 1968 r. można odnaleźć w następujących publikacjach:

Marek Kietliński, Białystok na zakrętach PRL 1956-1976, „Gryfita” 2000, nr 22, s. 15-20.

Joanna Sadowska, Marzec 1968 w Białymstoku, „Studia Podlaskie”, Tom XII z 2003

Marek Kietliński

[poprzednia strona]