Obraz powstania styczniowego w dokumentach przechowywanych
w Archiwum Państwowym w Białymstoku

Zapraszamy do obejrzenia wystawy:

22 stycznia 1863 r. wybuchło powstanie styczniowe. Miało ono partyzancki charakter walki, objęło swym zasięgiem Królestwo Polskie i część wschodnich kresów dawnej Rzeczypospolitej. W trakcie powstania nie było wielkich bitew. Powstańcy nie opanowali w zasadzie większego miasta, działali przeważnie w lasach i na wsi. Wobec miażdżącej przewagi armii rosyjskiej oddziały powstańcze musiały być w ciągłym ruchu. Walki partyzanckie trwały ponad 15 miesięcy (tylko w zaborze rosyjskim), a więc znacznie dłużej niż np. w czasie powstania listopadowego w 1831 r. Przez cały okres powstania przez oddziały powstańcze przewinęło się około 200 tysięcy ludzi, a jeszcze więcej wspomagało powstańców. Bilans powstania był tragiczny. W trakcie powstania było dziesiątki tysięcy poległych i pomordowanych, wtrąconych do więzień i zesłanych w głąb Rosji. Skonfiskowano też wiele majątków. Ostre represje dotknęły również Kościół Rzymskokatolicki.

W nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. 1863 r. powstańcy z Łap podjęli nieudaną próbę przerwania ruchu na magistrali kolejowej Warszawa - Petersburg. Oddział powstańczy pod dowództwem Władysława Cichorskiego „Zameczka” stoczył potyczki pod Surażem i Tykocinem.

W początkach lutego 1863 r. Siemiatycze stały się miejscem koncentracji powstańczej. Pierwszy przybył do miasta Stanisław Songin, który zaczął formować oddziały powstańcze. Dowództwo nad oddziałem objął Bronisław Rylski, ziemianin z rejonu Bielska, zaś Songin zajął się administracją wojskową. Wydarzenia na Podlasiu sprawiły, że w początkach lutego ku Siemiatyczom zaczęły ściągać oddziały powstańcze z różnych stron Białostocczyzny, a nawet z łomżyńskiego. Jako pierwszy pojawił się w miasteczku Władysław Roman Cichorski „Zameczek" . Przyprowadził on około 2 tysięcy powstańców, którzy już walczyli pod Surażem i Tykocinem. W miarę upływu czasu, w Siemiatyczach następowała dalsza koncentracja oddziałów podlaskich. Do Siemiatycz przybył również Roman Rogiński, najaktywniejszy z dowódców podlaskich. Doszło w Siemiatyczach do największej koncentracji oddziałów powstańczych w powstaniu styczniowym. Siły powstańców w mieście liczyły około 3400 - 3500 ludzi. 6 – 7 lutego 1863 doszło do bitwy oddziałów powstańczych z wojskami rosyjskimi. Polacy bitwę przegrali i musieli wycofać się z miasta. Była to największa bitwa powstania styczniowego na Podlasiu.

29 kwietnia 1863 r. oddział polski pod dowództwem Onufrego Duchińskiego i Walerego Wróblewskiego stoczył bitwę pod Waliłami. Niestety Polacy przegrali tę bitwę. Oddziały powstańcze koncentrowały się głównie w dużych kompleksach leśnych, które występowały we wschodniej części byłego obwodu białostockiego.

W Białymstoku stacjonował silny garnizon rosyjski, było tu również zaplecze dla oddziałów biorących udziałów w tłumieniu powstania styczniowego. Była ty również stacja kolejowa na którą docierały oddziały wojska z głębi Rosji. Nie było więc możliwości rozpoczęcia działań zbrojnych. Jednak konspiracja była dość aktywna. Zbierano pieniądze i broń dla oddziałów działających w terenie, przyjmowano kurierów, przechodziła poczta powstańcza. Wierni modlili się za pomyślność powstańców.

W związku z przypadającą w tym roku 145. rocznicą wybuchu powstania styczniowego Archiwum Państwowe w Białymstoku zorganizowało internetową wystawę dokumentów z okresu powstania. Na wystawie prezentowane są materiały archiwalne, które powstały w wyniku działania carskich organów represyjnych tamtego okresu. Pokazują one powstanie styczniowe w zachodniej części dzisiejszego województwa podlaskiego co w zasadzie odpowiada zasięgowi terytorialnemu powiatu łomżyńskiego ukształtowanego w 1842 r. (powiat ten przetrwał do 1866 r.)

W okresie Królestwa Polskiego zlikwidowany został departament łomżyński. Utworzone został województwo augustowskie z siedzibą w Suwałkach. Podzielono je na pięć obwodów (augustowski, łomżyński, sejneńskie, kalwaryjski i mariampolski). Obwód łomżyński z siedzibą w Łomży podzielono na dwa powiaty łomżyński i tykociński. W 1837 r. województwa augustowskie uzyskało nazwę guberni, a w 1842 r. dotychczasowe obwody uzyskał nazwę powiatów, a powiaty – okręgów. Wtedy powstał wspominany już powiat łomżyński obejmujący swym zasięgiem powiaty łomżyński i tykociński.

W sierpniu 1863 r. gubernia augustowska wyłączona została pod względem zarządu wojennego – policyjnego z Królestwa Polskiego, poddano ją władzy Murawiewa – naczelnika Kraju Północno - Zachodniego w Wilnie. Jednak już w rok później podporządkowano ją ponownie zarządowi wojenno – policyjnemu Królestwa Polskiego.

Teren ten zarządzany był przez administrację cywilną ponad którą funkcjonowały organa zarządu wojenno – policyjnego. Urzędy naczelników wojennych były organami administracji specjalnej, doraźnie powoływanymi w okresie powstań i różnego rodzaju zaburzeń w Cesarstwie Rosyjskim. Po raz pierwszy zostali powołani w 1831 r. Reaktywowano ich ponownie w 1861 r. z chwilą ogłoszenia stanu wojennego w Królestwie Polskim. Celem szybszego stłumienia powstania, kraj podzielony został na coraz drobniejsze części, w których osadzano naczelników wojennych. Do kompetencji naczelników należał bardzo szeroki zakres spraw. Naczelnik sprawował władzę nad administracją państwową, policją, a za pośrednictwem dowódców wojskowych - także nad oddziałami stacjonującymi na podległym sobie terenie.

Z chwilą upadku powstania styczniowego stopniowo likwidowano urzędy naczelników wojennych. Przestały one istnieć w 1866 r. Ich funkcje przejął generał – policmajster, a następnie specjalne kancelarie przy gubernatorach.

Kapitalne informacje obrazujące powstanie w powiecie łomżyńskim znajdują się w zespole archiwalnym: Akta gminy Stelmachowo 1845-1869. Akta tyczące się nieporządków w gminie Stelmachowo, sygn. 2. Ta licząca 1175 kart jednostka archiwalna została zakupiona z rąk prywatnych. Zawiera wytyczne władz centralnych i gubernialnych. Zawiera informacje o poparciu powstania mieszkańców gminy Stelmachowo, którzy zamieszkiwali 11 wsi włościańskich: Broniszewo, Jeżewo, Leśniki, Łopuchowo, Popowlany, Sanniki, Sawino, Siekierki, Sierki, Stelmachowo i Złotoria. Na terenie gminy istniało również 5 wsi szlacheckich: Babino, Bagienki, Hermany, Nieciece i Rzędziany. W dokumentach są informacje o starciach zbrojnych powstańców z oddziałem wojsk rosyjskich pod Mężeninem, czy też spaleniu mostu pod Złotorią przez co została przerwana komunikacja na trakcie białostockim. Zwraca też uwagę korespondencja wójta gminy z władzami w której wylicza on szkody poczynione przez przechodzące przez gminę wojsko rosyjskie oraz o represjach w stosunku do mieszkańców gminy. Są też wykazy aresztowanych mieszkańców z terenu gminy Stelmachowo. Z dokumentów wynika, iż tylko niewielka grupa ludności współpracowała z z władzami rosyjskimi. Miejscowa ludność była nastawiona patriotycznie i wspierała powstanie chociaż za to groziły kary zesłania w głąb imperium rosyjskiego, czy też konfiskata majątku. I tak za wspieranie powstańców mieszkańcy Babina byli represjonowani, a na mieszkańców z Siekierek, którzy brali udział w powstaniu nałożono karę w wysokości 50 rubli srebrnych. Są też spisy skonfiskowanych majątków z terenu guberni grodzieńskiej, w tym z powiatu białostockiego. W omawianej jednostce archiwalnej cennym źródłem informacje są też druki władz, różnego rodzaju instrukcje rządowe.

Nie mniej ciekawe są też akta wytworzone przez naczelników wojennych powiatów, oddziałów i rejonów. Ogółem grupa akt liczy 33 jednostki archiwalne. Przed II wojną światową były one przechowywane w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. Dokumenty te (około 10 tysięcy jednostek archiwalnych) spłonęły w czasie powstania warszawskiego w 1944 r. Zachowały się jedynie szczątki, które trafiły do Archiwum Państwowego w Białymstoku. Możemy w nich znaleźć informacje o strukturze organizacyjnej cywilnych władz powstańczych w Łomży. Materiał był zebrany i rozpracowany przez władze śledcze. Znajdujemy też donosy dotyczące powstańców. Są też wykazy zesłanych na Syberię, listy pozbawionych majątku, spisy ludności w poszczególnych gminach i wiele innych informacji. W sumie w internecie prezentujemy ponad 200 bardzo ciekawych dokumentów obrazujące wydarzenia z czasów powstania styczniowego.

W Archiwum Państwowym w Białymstoku nie ma natomiast materiałów archiwalnych obrazujących powstanie styczniowe w Białymstoku i powiatach białostockim, sokólskim i bielskim. Ta część dzisiejszego województwa podlaskiego należała administracyjnie do obwodu białostockiego (powiaty: białostocki, sokólski i bielski), który został zlikwidowany w 1842 r. i przyłączony do guberni grodzieńskiej.

W związku z takim podziałem terytorialnym materiały archiwalne do dziejów powstania styczniowego na wspomnianym terenie – jak ustalił dr Jerzy Szumski – znajdują się w Litewskim Archiwum Historycznym w Wilnie. Przechowywane są tam dwa zespoły akt, wytworzonych przez urzędy naczelników wojennych, funkcjonujących w okresie powstania styczniowego oraz przez kilka lat po jego stłumieniu na terenie powiatów białostockiego i sokólskiego guberni grodzieńskiej.

Zespół akt: Naczelnik Powiatu Białostockiego Guberni Grodzieńskiej 1863-1867 liczy sobie 155 jednostek archiwalnych, a zespół Naczelnik Powiatu Sokólskiego Guberni Grodzieńskiej z lat 1863-1866 obejmuje 20 jednostek archiwalnych.

W aktach tych można znaleźć informacje nt. działań zbrojnych mających na celu stłumienie powstania. Znajdują się liczne doniesienia i raporty dowódców wojskowych o stoczonych bitwach i potyczkach. Interesujące są opisy pościgu przez Rosjan oddziału powstańczego Franciszka Duchińskiego, który szedł do puszczy świsłockiej, czy też potyczki oddziału powstańczego z wojskiem rosyjskim stacjonującym we wsi Kulesze Kosówka. Wszystkie gospodarstwa obłożono kontrybucją w wysokości 25 rubli, a rodziny powstańców zesłano na Syberię.

Stosunkowo liczna grupa dokumentów dotyczy aresztowania powstańców i osób podejrzanych o sympatyzowanie z powstaniem, zachowały się także spisy powstańców, sprawy związane z wymiarem kontrybucji pieniężnej nałożonej w 1863 r. na właścicieli majątków ziemskich. Zachował się drukowany spis majątków ziemskich, które w 1864 r. obłożono kontrybucją. Na liście znalazło się 627 właścicieli. Kontrybucja była także ściągana z parafii rzymskokatolickich oraz mieszczan i chłopów posiadających nieruchomości na terenie miast, wyznania katolickiego i polskiego pochodzenia. Zachowały się materiały dotyczące mieszkańców Białegostoku (na liście figuruje 80 nazwisk mieszczan i 18 nazwisk chłopów).

Represje popowstaniowe dotknęły szczególnie Kościół Rzymskokatolicki. We wspomnianych już dokumentach można znaleźć informacje nt. konfiskaty majątków kościelnych, likwidacji niektórych parafii rzymskokatolickich w powiecie białostockim, jest też szczegółowa dokumentacja do wszystkich parafii. Można znaleźć też informacje, iż parafia w Wasilkowie została zlikwidowana, a wierni przyłączeni zostali do parafii białostockiej.

Akta naczelników wojennych powiatów białostockiego i sokólskiego stanowią bardzo wartościowe źródło historyczne do badań nad powstaniem styczniowym na Białostocczyźnie.

Marek Kietliński

 

[poprzednia strona]