- Wystawa pieczęci

Bartłomiej Samarski         

Pieczęcie w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku

Pieczęć (z łac. sigillum), według podstawowej definicji przedmiotu, to odcisk posiadający cechy wyróżniające jego dysponenta (herb, nazwa urzędu, godło państwa), wykonany twardym stemplem w plastycznym materiale (najczęściej w laku lub wosku). Obecnie najpowszechniej spotykane pieczęcie to te odciskane tuszem lub innym materiałem barwiącym. Pamiętać jednak należy, iż w wiekach minionych (średniowiecze, epoka nowożytna) występowały też odciski wykonywane w metalu, głównie ołowiu, zwane bullami. Formę tę najczęściej wykorzystywano w przypadku dokumentów papieskich, które z czasem zaczęto określać tą samą nazwą.

Historia pieczęci, jako znaku rozpoznawczego czy uwierzytelniającego, sięga starożytności, kiedy dość powszechne stało się zaplombowywanie lub, mówiąc bardziej precyzyjnie, zapieczętowywanie przesyłek jak i opatrywanie przedmiotów indywidualnym znakiem rozpoznawczym. Niekwestionowany rozkwit nastąpił jednak w okresie średniowiecza i czasach nowożytnych. Stosowanie znaku rozpoznawczego w postaci pieczęci, w początkowym okresie ich funkcjonowania, zarezerwowane było dla najwyższych dostojników państwowych i kościelnych. Z biegiem czasu z praktyki tej korzystać zaczęły władze sądowe, urzędy państwowe, samorządowe czy chociażby poszczególne rody szlacheckie, legitymujące się indywidualnymi herbami rodowymi.

Rozwojem pieczęci, ich ewolucją dziejową, zajmuje się sfragistyka (z gr. sphragis – pieczęć), zwana niekiedy sygillografią (od łac. sigillum – pieczęć), będąca jedną z tak zwanych nauk pomocniczych historii, ale też i dyplomatyki (nauki o dokumentach), gdzie pieczęć występuje jako element legalizacji badanego dokumentu.

Według danych statystycznych zebranych przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, na koniec 2019 roku w archiwach państwowych zinwentaryzowanych było blisko 27 tysięcy typariuszy (tłoków) i odcisków pieczętnych.[1] Jednakże podane tu wartości są dalece niewystarczające w kontekście określenia całkowitej liczby przechowywanych w archiwach państwowych zbiorów pieczęci. Odnoszą się bowiem wyłącznie do obiektów skatalogowanych, stanowiących jedynie ułamek całości. Ponadto dotyczą zbiorów tłoków, pieczęci luźnych czy tych związanych z dokumentami pergaminowymi i papierowymi. Nie obejmują natomiast obiektów zgromadzonych w, znacznie obszerniejszych gabarytowo, księgach, poszytach, teczkach akt (nowożytnych i współczesnych). Wynika to przede wszystkim z zainteresowań badawczych, które jak dotąd, w ramach dyplomatyki, skupiały się na pieczęciach związanych z pergaminowymi dokumentami doby średniowiecza i okresu wczesnonowożytnego. Pozostawiając niejako na uboczu całą masę pieczęci wytwarzanych w okresie późniejszym (do końca XIX w., a często i dużo dłużej), powstałych w toku bieżącej pracy poszczególnych urzędów (państwowych, kościelnych, samorządowych), pojedynczych urzędników czy osób prywatnych stanu niższego, niż powszechnie znane rody królewskie i familie magnackie.

Do dziś nie podjęto się próby oszacowania całościowego, przechowywanego w zasobie państwowej sieci archiwalnej zbioru pieczęci. Nie wydaje się to również możliwe i w najbliższych latach, pozostaje pytanie otwarte czy jest ono możliwe w ogóle?

W zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku w śladowej ilości zachowały się akta dotyczące okresu staropolskiego, w związku z czym, poza pieczęcią królewską przy dokumencie potwierdzającym prawa i wolności miasta Wasilkowa z 1750 r., odciski na dokumentach pergaminowych czy z nimi związane praktycznie nie występują. Wprost przeciwnie do pieczęci (przeważnie lakowych i tuszowych, czasem też opłatkowych), zgromadzonych w XIX-wiecznych aktach administracyjnych. Doskonałym przykładem i zarazem ilustracją skali występowania tego typu obiektów w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku są akta Kamery Wojny i Domen Departamentu Białostockiego Nowych Prus Wschodnich z lat 1795-1807 [1810]. Przy podjętej próbie skatalogowania zawartych w zespole odcisków pieczętnych, po dokonaniu przeglądu ok. 60% materiału (z łącznej liczby 3845 j.a., tj. 71,5 m.b.) wytypowano grubo ponad pięćset obiektów! Z jednego tylko zespołu, a właściwie z nieco ponad jego połowy…

By dać próbkę zawartości naszych zbiorów, przygotowaliśmy kilka przykładów pieczęci przechowywanych w APB, a dzięki współpracy z Politechniką Białostocką i technologii 3D, możliwe było ich zaprezentowanie w dziesięciokrotnym powiększeniu.

 

 

[1] Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach, pr. zb. pod red. P. Gut i M. Hlebionek, NDAP, Warszawa 2020.